فیلم «چ» جالب بود اما ارائه دوگانه چمرانِ خمینی و چمرانِ بازرگان واقعی و منصفانه نبود/ امکان نداشت او در سخت‌ترین شرایط دو‌دل و بی‌تحرک باشد

گروه سیاسی- مهدی روزبهانی: درک مسیر زندگی‌اش شاید آسان نباشد. از تهران شروع شد و بعد از آمریکا، مصر، لبنان، دوباره از تهران عبور کرد و در نهایت در دهلاویه آرام گرفت. با بورس تحصیلی به دانشگاه بروکلی آمریکا رفته بود اما برای دفاع از آزادی و محرومان آرام و قرار نداشت. درس و دانشگاه و شغلش در آمریکا را رها کرد و برای جنگ‌های چریکی به لبنان رفت. همسرش مسیر سخت زندگی او را تحمل نکرد و به آمریکا برگشت. انقلاب اسلامی دوباره او را به آغوش وطن بازگرداند. با شروع جنگ تحمیلی مغز متفکر جنگ‌های نا‌منظم شد. خیلی‌ها تلاش کردند چمران را روایت کنند اما به جرأت می‌توان گفت در حرف اولش «چ» ناقص ماندند. امروز سالگرد شهادت دکتر مصطفی چمران است. به همین مناسبت برای روایت جزء کوچکی از ابعاد سیاسی ـ اجتماعی چمران سراغ یکی از همراهان قدیمی او در آمریکا رفتیم.

قرار بود با دکتر ابراهیم یزدی حضوری به گفت‌وگو بنشینیم اما کسالت جسمانی او مانع از این فرصت شد و او به پرسش‌های ما به صورت مکتوب پاسخ داد.

در ادامه مشروح گفت‌وگوی آنا را با وی می‌خوانید.

ـ گروه‌های مختلف برای منسوب کردن چمران به گرایش خود تلاش می‌کنند. این تلاش‌ها را چطور ارزیابی می‌کنید و فکر می‌کنید دلایل آن چیست؟ گاهی لیبرال‌‌ترین گرایش‌ها چمران را متعلق به خود می‌دانند و گاهی حزب‌اللهی‌ترین‌ها. این طیف وسیع تمایل به چمران را ناشی از ظرفیت‌های شخصی چمران می‌دانید یا اینکه نوعی مصادره به مطلوب چمران تلقی می‌کنید یا انگیزه‌های دیگر؟

این‌که گروه‌های مختلف شهید چمران را به خود وابسته بدانند، قابل فهم و تاحدودی طبیعی است. مردم بزرگ و خدوم عموما چنین بوده‌اند. اما این نباید و نمی‌تواند مانع قبول حقیقت وابستگی شهید چمران به نهصت آزادی ایران باشد. چمران در دوران دانشجویی در ایران عضو فعال نهضت مقاومت ملی بود، که پس از کودتای 28 مرداد 32 برای مقابله با دولت کودتا تشکیل شده بود، عضو فعال انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران بود. چون شاگرد اول شده بود طبق قانون برای ادامه تحصیل به آمریکا اعزام شد. از همان ابتدای ورودش به سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا و جنبش ضداستبداد سلطنتی پیوست. او همچنین از مؤسسان اولیه و عضو فعال انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا بود. هنگامی که جبهه ملی ایران ـ شاخه آمریکا ـ تشکیل شد، به عضویت شورای مرکزی آن درآمد. پس از تشکیل نهضت آزادی ایران در اردیبهشت 1340، چمران به همراه دکتر علی شریعتی، صادق قطب‌زاده، پرویز امین و من نهضت آزادی ایران در خارج از کشور را تأسیس کرد. در سازمانی که برای تهیه تدارک جنگ مسلحانه علیه رژیم سابق تأسیس شده بود در صف مقدم قرار گرفت. در اولین فرصت به درخواست امام موسی صدر به لبنان رفت. از زمان ناپدید شدن امام موسی صدر در لیبی و تا هنگام پیروزی انقلاب، در لبنان ماند. در جلد دوم خاطراتم «شصت سال صبوری و شکوری - جلد دوم- هجده سال در غربت: 1339- 1357» شرح فعالیت‌های او آمده است. در دفتر دوم از این جلد خاطراتم «نامه‌ها» و نیز در «یادنامه شهید چمران- شرکت قلم» مکاتباتی را که چمران داشته است آورده‌ام. این نامه نشان می‌‌دهد که چمران متعلق به کدام گروه و نحله سیاسی بوده است. پس از پیروزی انقلاب چمران به ایران آمد و عضویت شورای مرکزی نهضت آزادی ایران را پذیرفت. او همچنین عضو هیئت امنای «محک» ناشر روزنامه میزان بود.

- انقلابی‌گری و استکبارستیزی در دیدگاه شهید چمران چگونه بود؟

شهید چمران به عنوان یک معتقد به جهان‌بینی توحیدی، مبارزه با استکبار و الحاد را از شمول وظایف خود می‌دانست. او به تغییر انقلابی، به معنای دگرگونی اساسی و بنیادی در روابط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اعتقاد راسخ داشت.

- آیا شهید چمران درباره تسخیر سفارت آمریکا، موضع روشن و مشخصی داشت؟

او تسخیر سفارت آمریکا و گروگانگیری را در تعارض با منافع و امنیت کلان کشور می‌دانست برای همین، ضمن محکوم کردن دخالت‌های مستمر آمریکا در ایران، از گروگانگیری و اشغال سفارت آمریکا که 444 روز طول کشید، حمایت نکرد.

- مواضع چمران در زمان فعالیت دولت موقت چگونه بود؟ این‌که گفته می‌شود شکافی میان شهید چمران با جریان خط امام(ره) بروز کرد، درست است؟

شهید چمران در دولت موقت ابتدا معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب و سپس وزیر دفاع شد. اگر میان کارهای او در دولت موقت با رویه‌های اصولی رهبر فقید انقلاب شکافی بود به سمت نماینده امام در شورای‌ عالی دفاع منصوب نمی‌شد.

- دیدگاه شهید چمران درباره آزادی و همچنین نگاه وی به اندیشه‌ها و دیدگاه‌های مختلف در این‌باره چه بود؟

از شهید چمران یادداشت‌های فراوانی بر جای مانده است. برخی از این یادداشت‌ها در یادنامه آن شهید آمده است. در این یادداشت‌ها دکتر چمران آزادی انسان را یکی از موهبات الهی می‌داند که هیچ قدرتی حق تضییع آن را ندارد. دکتر چمران به‌طور اصولی به جریان روشنفکری دینی تعلق داشت. او ضمن ادامه تأیید دیدگاه‌هایش، بر لزوم حق دگراندیشان در بیان باورهایشان تأکید داشت.

ـ یکی از سؤالاتی که مطرح است این‌که اگر شهید چمران به لحاظ رویکرد به نهضت آزادی تعلق داشت، چرا بقیه اعضای نهضت آزادی با شروع جنگ تحمیلی مانند چمران وارد معرکه نشدند؟

در میان اعضای نهضت آزادی ایران هیچ‌کس دانش و تجربه دکتر چمران را در مورد جنگ‌های نامنظم نداشت با این حال بودند اعضایی که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، همراه چمران بودند و شهید شدند.

ـ در موضوع دفاع مقدس و سال‌های اولیه پیروزی انقلاب اسلامی، گاهی اتهاماتی به نهضت آزادی وارد می‌کنند مانند ستون‌پنجمی؛ واکنش شما به این اتهامات چیست؟

بر این باورم که شما از موضع یک مسلمان از من چنین پرسشی را دارید. در محکمات دینی ما در هر ادعایی ارائه سند و دلیل و برهان برعهده مدعی است. آن‌ها که نهضت آزادی را ستون پنجم دشمن می‌دانند باید شواهد و دلایل و اسناد خود را ارائه دهند. آن هم نه در روزنامه‌ها بلکه به دادگاه صالحه برای رسیدگی. اخیرا از بعضی از افرادی که این اتهامات را زده‌اند به دادگاه شکایت کرده‌ام. آنان از این فرصت استفاده کنند و مدارک خود را در تأیید ادعاهایشان به دادگاه ارائه دهند. اما نهضت آزادی با ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر مخالف بوده است. امام (ره) هم مخالف بودند. پس از پایان جنگ برخی از دست‌اندرکاران جنگ نیز ادامه آن را پس از فتح خرمشهر نادرست خواندند.

ـ تلاش‌های اخیر برای بازشناسی چهره چمران به‌ویژه فیلم‌ سینمایی "چ" ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا را چطور ارزیابی‌ می‌کنید؟ این فیلم چقدر توانست چمران واقعی را به نمایش‌ بگذارد؟

فیلم جالب و خوبی بود؛ اما نتوانست شخصیت واقعی چمران را نشان دهد. در زندگی چمران سابقه ندارد او در سخت‌ترین شرایط دودل و بی‌تحرک باشد.

- دیدگاه شما درباره طرح دوگانه چمرانِ خمینی و چمرانِ بازرگان، که در فیلم "چ" بازنمایی شد، چیست؟

چمران یک شخصیت ثابت و شکل‌گرفته داشت و ارائه یک شخصیت دوگانه از چمران نه واقعی بود و نه منصفانه. برای قضاوت درست درباره عملکرد بازرگان و چمران در ماجرای پاوه باید هم به یادداشت‌های بازرگان در مورد پاوه و هم به یادداشت‌های خود چمران رجوع کرد.