ابن شدّاد؛ مورخ دوره آشوب و بحران

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

عزالدین ابوعبدالله محمدبن شداد انصاری حلبی (613-684ق) دبیر، سیاستمدار و مورخ زمان ایوبیان و مملوکان است.

از زمان و محل تولد و کودکی او آگاهی چندانی در دست نیست. ابن شداد از اوان جوانی به کارهای دولتی و دیوانی وارد شد. نخستین مقام دولتی او نظارت بر کار گردآوری مالیات در شهر حرّان بود که سلطان صلاح‌الدین ایوب در 640ق به وی سپرد.

پس از آن، ابن شداد به دستگاه ملک ناصر ایوبی، فرمانروای دمشق، نزدیک و از لطف وی برخوردار شد. ملک ناصر در 657ق وی را به سفارت نزد مغولان به شهر میّافارِقین فرستاد، اما از این کار نتیجه‌ای به دست نیامد. ملک ناصر از ابن شداد خواست که خانواده وی را سرپرستی کرده، از دمشق به حلب ببرد تا از حمله مغولان در امان بمانند؛ اما خبر حمله مغولان به شمال بین‌النهرین و کشتار و غارت آنان به حلب رسید.

هنگامی که مغولان به حلب نزدیک شدند مردم و نیز ابن شداد از شهر گریختند. ابن شداد سپس، به مصر رفت و به دستگاه ملک ظاهر بَیبَرس و ملک منصور قلاوون وارد شد. در دربار این دو امیر به جاه و مقامی رسید و ثروت بسیاری به دست آورد. در همین دوران است که برخی منابع از او با نام «المولی الصاحب المشیر الرئیس» یاد کرده‌اند، که شاید گویای اهمیت او در دربار و نیز نزدیکی او به پادشاه باشد.

گفته‌اند که ابن شداد به کمک دستیاران بسیاری که در خدمتش بودند به تسریع اجابت درخواست‌های مردم اقدام می‌کرد. ابن شداد در 676ق، همراه ملک ظاهر به دمشق رفت. ملک ظاهر در همین سال در دمشق درگذشت. فرزند وی، ملک سعید، ابن شداد را به خود نزدیک کرد. فرزندان وی نیز ابن شداد را بزرگ می‌داشتند و از دانش و تجربه او بسیار بهره‌مند می‌شدند.

ابن شداد در دوره پر آشوب حمله مغولان از شرق و جنگ‌های صلیبیان از غرب به‌سر می‌برد. از این روی، رخدادهای ناگوار و دردناک بسیاری را شاهد بود و نابودی شهرها و سرزمین‌های بسیاری را به چشم خود دید. شاید دیدن همین اوضاع و به‌سر بردن در متن این رویدادها بود که به تاریخ و جغرافیا علاقه پیدا کرد و بر آن شد که برای عبرت دیگران دست به نوشتن بزند. چون مقام دیوانی داشت و با بزرگان و امیران معاشرت می‌کرد و در مأموریت‌های سیاسی شرکت داشت، از کارهای کشوری و گوشه‌های پنهان آن در جهان اسلام آگاه بود.

آثار او از نظر اجتماعی، اقتصادی و رویدادهای نظامی باارزش است. آشنایی او به ادبیات عرب موجب شد که صنایع ادبی و بدیعی در نوشته‌های او خودنمایی کنند. گفته‌اند که شیوه و سبک او در نگارش به ابن عدیم و ابن عساکر نزدیک است، هر چند که شیوه تفکر وی متأثر از بهاءالدین ابن حنای وزیر است. از ویژگی‌های دیگرِ نوشته‌های او این است که وی به‌سبب آشنایی و علاقه به شعر، شعرهای بسیاری از دیوان‌های شاعران عرب را در آثار خود گنجانده و آنها را از نابودی نجات داده است.

ابن شداد پس از آنکه در مصر ساکن شد، زمانی دراز از زندگی خود را به نوشتن گذراند و در ماه صفر 684ق درگذشت. برخی از آثار او از میان رفته‌اند. از مهم‌ترین نوشته‌های اوست:

1. الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، کتاب دارای سه بخش و در میان سال‌های 671-682ق نوشته شده است. بخش یکم آن، حلب، در 1953 در دمشق و بار دیگر در 1957 در بیروت چاپ شد؛ بخش دوم تاریخ مدینة دمشق است که در 1377ق/1956 به کوشش سامی دهان در دمشق چاپ شد، بخش سوم، الجزیره، به کوشش یحیی عبّاره در 1978 در دمشق چاپ شد. به گفته بروکلمان این کتاب از مهم‌ترین منابع تاریخ و چغرافیای سرزمین‌های شمالی اسلام در سده هفتم هجری / سیزدهم میلادی است؛

2. جنی الجنیتین فی اخبار الدولتین؛

3. الروض الزّاهر فی سیرة الملک الظاهر؛

4. القرعه الشدادیة الحمیریة، نام دیگر آن تحفة الزمن فی طُرف اهل الیمن است؛

5. سیرة الملک الظاهر بَیبَرس؛

6. برق الشام فی محاسن اقلیم الشام؛

7. کروم التهانی لتفسیر السبع المثانی؛

8. الدرُة الخطیرة فی اسماء الشام و الجزیرة.

انتهای پیام/4104/