«ابن بَشْکُوال»؛ فقیهی از اندلس

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالقاسم خلف بن عبدالملک انصاری (494ق-578ق / 1101-1183م)، معروف به «ابن بشکوال»، حافظ،‌محدث و مورخ قُرطُبی اندلسی است.

ابن بشکوال در قرطبه و در خاندانی منسوب به سوریون، ‌دهکده‌ای ناشناخته در مشرق اندلس از دشت بلنسیه (والنسیا) به دنیا آمد. در زادگاه خود نزد پدرش ابومحمد بن عتّاب و ابوالولید بن رُشد به فراگیری دانش و شنیدن حدیث پرداخت.

پس از آن به اشبیلیّه رفت و در آنجا از ابومحمد بن یربوع، ابوبکر بن عربی و ابواحسن شریح بن محمد حدیث شنید. پس از آنکه در حدیث مهارت یافت،‌برخی از عالمان حدیث مانند ابوعمران بن ابی تلید، ابوجعفر بن یَسْتَغَیر، ابوالقاسم بن منظور،‌ابوالقاسم بن ابی لیلی،‌ابوالحسن بن واجب و ابوعلی بن سکّره صدفی به وی اجازه نقل حدیث دادند. ابن بشکوال از عالمان بسیاری حدیث شنید و کسب فیض کرد و از آنان حدیث روایت کرد.

او توجه بسیاری به حدیث و حفظ آن داشت و با فراگیری و مطالعه حدود 400 کتاب، اطلاعات فراوانی به دست آورد و سرآمد محدثان قرطبه شد. از اهل مشرق نیز کسانی مانند ابوطاهر سلفی، ابوالمظفر شیبانی و ابوعلی بن العرجاء به او اجازه نقل حدیث دادند، اما او همیشه اجازه‌نامه ابوعلی صدفی را مهم‌ترینِ اجازه‌نامه‌های خود می‌دانست.

ابن بشکوال نخستین بار در اشبیلیه به خدمت دیوان قضا درآمد و به نیابت از استادش ابوبکر بن عربی، قاضی‌القضات آن شهر، به کار قضا پرداخت. پس از آن در قرطبه به خدمت مشغول شد اما به سرعت پیشه دیوانی و قضاوت را رها کرد و بار دیگر به فراگیری علوم، به‌ویژه شنیدن حدیث روی آورد و شاگردان بسیاری تربیت کرد. جویندگان علم از گوشه و کنار جهان اسلام برای شنیدن حدیث نزد او می‌شتافتند؛ از آن جمله‌اند: ابوبکر بن خیر، ابوالقاسم قنطری، ابوالحسن بن قید، ابوبکر بن سمجون، ابوالحسن بن ضحاک، ابوالقاسم احمد بن محمد بن احمد بن رشد، احمد بن عبدالمجید مالقی. کسانی مانند ابوالقاسم سیط سلفی و ابوالفضل همدانی از او اجازه نقل حدیث داشتند.

ابن بشکوال طبع شعر نیز داشت و شعر می‌سرود. بیت‌هایی از اشعار او در برخی منابع آمده است.

به تصریح ذهبی از اندلس خارج نشد و در 578ق/1183م در زادگاه خود درگذشت و در مقبره ابن عباس، نزدیک قبر امام یحیی بن یحیی به خاک سپرده شد.

ابن بشکوال تألیف‌های بسیاری داشته و شمار آنها را حدود 50 اثر یاد کرده‌اند. از آن جمله است:

1. المحاسن و الفضائل فی معرفة العلماء الأفاضل، در علم رجال که 21 جزء است؛

2. طرق حدیث المغفر، در سه جزء؛

3. القریة الی‌الله بالصلاة علی نبیّه(ص)؛

4. ذکر من روی الموطّاء عن مالک، در سه جزء؛

5. اخبار الاعمش؛

6. ترجمة المحاسبی؛

7. ترجمة اسماعیل القاضی؛

8. اخبار ابن وَهُب؛

9. اخبار ابن المطرف قنازعی؛

10. اخبار ابن المبارک، در دو جزء؛

11. اخبار ابن عُبَینَة؛

12. المسلسلات؛

13. طرق حدیث من کذب علیَّ؛

14. ترجمة النَّسائی؛

15. قضاة قرطبة، در سه جزء؛

16. تاریخ صغیر فی احوال الاندلس و ما اقصر فیه، که مقری تلمسانی در نفح الطیّب از آن استفاده کرده است؛

17. زهّاد الاندلس و ائمتها، که ابن سعید از آن استفاده کرده است؛

18. التسنبیه و التعیین لمن دخل الاندلس من التابعین؛

19. معجم، در ذکر مشایخ خود.

مهم‌ترین و با ارزش‌ترین اثر ابن بشکوال که به چاپ رسیده است کتاب مشهور الصلة اوست که تألیف آن را در 534ق به پایان رساند. این کتاب پیوستی است بر تاریخ علماء الاندلس، نوشته ابوالولید عبدالله بن الفرضی (متوفی 403ق/1012م). ابن بشکوال این کتاب را به تشویق استاد خود، ابوالعباس بن عریف زاهد نوشته و در آن شرح احوال بسیاری از پیشوایان، محدثان و فقیهان اندلس را آورده است.

ابن ابّار کتاب الصلة را بسیار پر ارزش می‌داند و می‌گوید که اشتباهات اندکی دارد. وی سپس بر این کتاب تکلمه‌ای نوشته و آن را التکملة نامیده که استداراکاتی بر کتاب الصلة است. کتاب الصلة نخستین بار در 1883 تا 1892 در مادرید به کوشش فرانسیسکو کودرا با مقدمه و در دو جلد در مجموعه‌ای هشت جلدی به نام مکتبة الاندلسیة منتشر شد. چاپ‌های متعددی از این کتاب که در بیروت و قاهره منتشر شده، در دست است.

یکی دیگر از نوشته‌های ابن بشکوال غوامض الاسماء المبهمة الوافعة فی متون الاحادیث المسندة است که وی آن را به شیوه خطیب بغدادی نوشته و روایات مجهول در احادیث را در آن مشخص کرده است. این کتاب 13 جزء دارد و برای نخستین بار در 1407ق/1987 به کوشش عزالدین علی السید و محمد کمال‌الدین عزالدین در دو جلد در بیروت به چاپ رسید.

دیگر آثار ابن بشکوال عبارت‌اند از الفوائد المنتخبة و الحکایات المستغربة، المستغیثین بالله عزّ و جلّ عند الملمات و الحاجات و و المتضرعین الیه سبحانه بالرغبات و الدعوات و ما یسرّالله لهم من الاجابات و الکرامات.

انتهای پیام/4104/