پشت پرده واردات واکسن کووید-۱۹ به ایران/ مساجد، بازوی کمکی برای مهار کرونا

به گزارش خبرنگار گروه علم و فناوری خبرگزاری آنا؛ همایش «جریان حلقه‌های میانی و مدیریت بحران کرونا» در فضای مجازی برگزار شد. کامران باقری لنکرانی، وزیر اسبق بهداشت، مجید بذرافکن معاون فرهنگی اجتماعی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مهدی سیاوشی رئیس دانشکده فرهنگی و اجتماعی دانشگاه جامع امام حسین (ع)، از جمله مهمانان و سخنرانان ویژه این مراسم بودند.

مهدی سیاوشی رئیس دانشکده اجتماعی امام حسین (ع)؛ در ابتدای این همایش عنوان کرد: انعقاد قرارداد وستفالی در قرن ۱۷ میلادی بنایی برای تقسیم‌بندی نوین قدرت‌های اروپایی در جهان بود، تغییراتی که وقوع اتفاقات عظیمی مانند جنگ‌های جهانی اول و دوم نیز رویه کلی آن را تغییر نداد و این عهدنامه مبنای تشکیل دولت ملت نوین در کشورهای مختلف مانند فرانسه، انگلیس و بعدتر آمریکا بود. تمرکز اصلی این نگاه بر عناصر مادی حکمرانی مانند سرزمین، مالکیت، نیروهای مادی و گروه‌های صاحب نفوذ است که سبب شد تا ماهیت اصلی دولت‌ها مورد غفلت واقع شود. بر اساس این دیدگاه مادی، سودگرایی رکن اصلی دولت‌ها بود و افکار دولت‌ها نیز بر اساس آن تعریف شد.

وی افزود: فایده و هزینه دو مؤلفه اصلی دولت داری برآمده از وستفالی هستند؛ امنیت و قدرت مهم‌ترین دغدغه‌های این دولت‌ها بود روابط بین آن‌ها به‌صورت نظام‌مند تعریف می‌شد که تعارض جدی با یک محیط جامعه گونه دارد، در این مدل دولت‌ها به دنبال کسب حداکثر منافع از حداقل روابط هستند. رفع مناقشات بین دولت نیز بر اساس رعایت همین اصل بر عهده نهادی بین‌المللی گذاشته شد، درواقع دولت‌ها ابزاری در دست نهادهای بین‌المللی بودند که توسط چند قدرت اصلی جهان مدیریت می‌شدند. تحول دیگر برآمده از وستفالی، حذف عنصر دین از تحولات اجتماعی بود، بهانه آن‌ها نیز ناکارآمدی دین در رفع مناقشات نوین بود، درواقع آن‌ها برای تشکیل دولت‌های قدرتمند در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی نیازمند ایجاد وجه تمایز بین آن‌ها و سایر دولت‌های اروپایی بودند اما این نیاز را به‌وسیله جایگزینی ناسیونالیسم با نهاد دین پر کردند. هویت ملی در این نگاه ساخته‌وپرداخته جهانی بینی و هستی شناسانه مدرنیته است. امروز بسیاری از دانشمندان غربی به تبیین مفهوم دولت و ملت برآمده از مدرنیته پرداخته‌اند، اعضای مکتب فرانکفورت معتقدند غرب علیرغم موقعیت نسبی در توسعه مبتنی بر تکنولوژی زندگی بشر، موفق به ارتقاء حقیقی هویت و کیفیت زندگی وی نشده است. غایت هدف سیاست مدرن، شکل‌گیری وضعیتی جدید برای انسان تحت عنوان هویت ملی است که ملاک اصلی آن‌ها برای حرکت در این دوره بود. عقلانیت سودگرایانه حاکم بر رفتار آن‌ها، سبب سرکوب بسیاری از گزینه‌های موجود برای اداره زندگی بشر شده است، لذا دیگر امکان اداره جوامع مدرن از طریق این عقلانیت مدرن وجود ندارد.

این کارشناس ادامه داد: هانا آرنت از نظریه‌پردازان به نام در حوزه انقلاب اسلامی معتقد است که همین ناکامی دولت‌ها در مدیریت امور خود سبب خروج ملت‌ها علیه آن‌ها و وقوع انقلاب‌ها می‌شود. وی همچنین معتقد است، همان‌طور که بعد از پایان عصر امپریالیست، ایده دولت، ملت در جهان گسترش پیدا کرد، بعد از فروپاشی و اضمحلال این ایده، گفتمان فکری انقلابی را به سراسر جهان صادر کرده است.

رئیس دانشکده فرهنگی و اجتماعی دانشگاه جامع امام حسین (ع) در ادامه گفت: بر اساس نظرسنجی مؤسسه pu در اکتبر ۲۰۱۹ میلادی، بیانگر آن است که ۵۲% از مردم آمریکا، ۵۵% از مردم انگلستان و ۵۶% از مردم فرانسه، اداره کشورشان را بر اساس منافع ملت نمی‌دانند، مالدیر از اساتید علوم سیاسی دانشگاه لندن معتقد است که تمام ملت‌ها و دولت‌های اروپایی از سیاست‌های حاکمان اروپایی آسیب دیده‌اند که سبب افزایش ناامیدی، محرومیت و بی‌اعتمادی جامعه به آن‌ها شده است. امروز اغلب مردم از احزاب و سیاست‌های آن‌ها متنفر هستند و رفتار آن‌ها را در جهت حفظ منافع ثروتمندان می‌دانند، مردم به نمایندگان مجلس به‌عنوان خود اعتماد ندارند و جامعه به‌سرعت در حال حرکت به سمت غیرلیبرال شدن است، مردم به این نتیجه رسیده‌اند که باید به خود حکومت کنند، حکومتی که سیاست‌مداران فعلی نقشی در آن ندارند.

وی تصریح کرد: بر اساس یک نظرسنجی معتبر دیگر ۷۱% از مردم آمریکا، ۷۰% از مردم انگلستان و ۷۶% از مردم فرانسه، همه با این تحقیق مالدیر معتقدند که نمایندگان مجلس که انتخاب آن‌ها هستند فقط منافع طبقه سرمایه‌دار را تأمین می‌کنند. هرچند مفهوم دولت ملت و هویت ملی در غرب قدمت چندانی در جهان ندارد اما در ایران دارای قدمت طولانی است. نشانه‌های زیادی از مفهوم دولت و ملت در ذهن مردم ایران وجود دارد که برآمده از آشنایی ایرانیان با تمدن اسلامی در قرن‌های گذشته است. ایرانیان ابتدا به دنبال شناخت خود درونی‌شان بودند، آن‌ها با استفاده از همین شناخت درونی و با تکیه بر ارکان هویتی خود در ساختار حکومت نو پای اسلامی حاضر شدند و به بازیابی عناصر هویتی کهن خود و تکامل آن پرداختند، هویتی که تلفیقی از عناصر ملی و مذهبی ایرانیان بود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه جامع امام حسین (ع) در ادامه عنوان کرد: هویت ملی ایرانیان با هویت برآمده از دولت، ملت غربی‌ها تفاوت‌های زیادی دارد، در الگوی اول دین جایگاه اصلی را در هویت اجتماعی دارد و به سطح کلان‌تر که هویت ملی است نیز ورود پیدا می‌کند، درحالی‌که دین در الگوی دولت، ملت غربی اساساً از هویت اجتماعی حذف شده است. ایرانیان با استفاده از قدرت اسلام ناب به احیای هویت سیاسی، اجتماعی خود پرداختند با استفاده از ظرفیت دین توانستند جایگاه هویت ایرانی را ارتقاء دهند، اوج این تلفیق در دوران صفویه اتفاق افتاد که سبب شد تا ایرانیان درحالی‌که مورد تهدید شرق و غرب بودند از چالش‌ها عبور کنند، در این دوره جایگاه فقه سیاسی و مدون در کشور ارتقاء پیدا کرد و دامنهٔ قدرت روحانیت در عرصهٔ سیاست ایران افزایش یافت تا جایی که بعد از مدتی اصحاب سیاست بدون تأیید روحانیت فاقد مشروعیت بودند.

وی افزود: برخوردهای بین تمدنی و تلاش غرب برای تضعیف جایگاه روحانیت درنهایت بعد از سال‌ها نتیجه داد و سبب روی کار آمدن سلسله پهلوی پس از سقوط قاجارها به‌عنوان یک حکومت کاملاً وابسته شده دوره قریب ۲۰۰ سالهٔ حکمرانی قاجارها و پهلوی تا آستانه فروپاشی پیش رفت اما وجود مؤلفه‌های قدرتمند هویتی در دل آن سبب شد تا این بحران‌ها با کمک عنصر دین کنترل شوند. مسیر تکامل هویت اسلامی ایرانی با وقوع انقلاب اسلامی دچار تحول اساسی شد. انقلاب اسلامی در تلاش برای عناصر ملی هویت ایران از جمله عنصر دین تلاش بسیار مؤثری داشته است به اذعان صاحب‌نظران غربی نظام جمهوری اسلامی برخلاف دیگر انقلاب‌های معاصر به اغلب اهداف بنیادین خود تا حد زیادی دست پیدا کرده است.

سیاوشی در ادامه گفت: یک جامعه‌شناس آمریکایی معتقد است، استمرار حرکت انقلاب اسلامی را باید با بررسی رابطهٔ میان حکومت و جامعه مورد ارزیابی قرار داد به‌زعم وی فقط از این طریق می‌توان میزان همبستگی عمومی در غلبه بر شرایط گذشته را درک کرد.

این کارشناس تصریح کرد: چارل کرسیمن دیگر جامعه‌شناس آمریکایی معتقد است که همهٔ ابزارهای حاکمیت سیاسی در اختیار رژیم پهلوی بود اما نحوه تعامل امام خمینی (ره) با مردم سبب شد تا پهلوی دوم در حفظ سلطنت خود ناکام بماند، این جامعه‌شناس به همین دلیل انقلاب لیدان را (انقلاب تصورناپذیر) می‌خواند.

رئیس دانشکده فرهنگی و اجتماعی دانشگاه جامع امام حسین (ع) خاطرنشان کرد: کاستلز " استاد دو نظریه‌پرداز علوم ارتباطات " در تشریح علت مخالفت مردم ایران با رژیم سابق و سقوط پهلوی می‌گوید؛ مردم اگر با نهادهایی که مدیریت کشور را بر عهده دارد، موافق و همراه نباشند، هیچ قدرت سرکوب گری قادر به کنترل آن‌ها نخواهد بود، این مسئله‌ای است که جهان در سال ۱۹۷۹ در ایران شاهد آن بود و دستگاه‌های سرکوب گر رژیم شاه علیرغم همهٔ تلاش خود نتوانستند که مانع تحقق اراده مردم شوند. این تحلیل قابل‌تعمیم به شرایط فعلی جمهوری اسلامی نیز است، در یک تحلیل کلان باید گفت که مردم ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی به دنبال عدالت‌خواهی بودند اما این انقلاب اسلامی بود که خواست ملت ایران را محقق کرد و بسیج عمومی ملت ایران از آن تاریخ تاکنون ادامه داشته است.

وی افزود: رمز غلبهٔ قوای مردمی بر رژیم پهلوی را بر اساس آموزه‌های قرآنی می‌توان در دو محور خلاصه کرد، نخست ویژگی‌های رهبر و مردم، دوم شاخص‌های ارتقاء جامعه که در ادامه به تشریح آن خواهیم پرداخت، رهبر جامعه اسلامی دارای سلامت عقل و جسم همین‌طور قدرت ادارهٔ جامعه است. رهبر معظم انقلاب در همین رابطه از وظیفهٔ دولت اسلامی برای تربیت ایمانی ملت صحبت می‌کنند و پاسداری از آرمان‌های نهضت توسط مردم را در زمره دستاوردهای تربیت ایمانی برمی‌شمارند. امام (ره) در زمان وقوع انقلاب نیرویی جز اراده مردم نداشتند، این نیرو را باید شناخت و از آن بهره برد. توکل به خدا، ایمان، صبر و استقامت منجر به احیای الگوی دولت، ملت متعالی می‌شود که شامل نوعی خودآگاهی از منافع بشری و خود مسئولیت‌پذیری در قبال منافع دیگران و تمایز زدایی از مؤلفه‌های مصنوعی مانند جایگاه و مقام است. این موارد حلقه‌های مفقوده الگوی دولت ملت هستند که رفع آن‌ها منجر به اعتلای این الگو خواهد شد.

سیاوشی در ادامه بیان کرد: آنتونی گیدنز معتقد است که برخلاف گذشته که اغلب نظریه‌پردازان مانند مارکس و وبر مسیر آینده جهان را سکولاریسم و دین زدایی کامل می‌دانستند از آغاز دههٔ ۸۰ میلادی و پس از وقوع انقلاب اسلامی فرآیند عمومی جهان مسیر متفاوتی را در مسیر دین شدن پیش گرفت. برای بررسی موفقیت یا عدم موفقیت نظام دولت و ملت باید به بررسی رابطهٔ میان حاکمیت و ملت پرداخت، این رابطه در بحران‌های گوناگون مانند سیل، زلزله، بیماری و ... مردم را به حمایت یا عدم‌حمایت از حاکمیت منجر می‌شود اگر مردم به این حکومت اعتماد داشته باشند و اهداف اولیه آن را در وضعیت مناسبی بدانند به کمک حاکمیت می‌آیند اما اگر تصور کنند که حاکمیت از آن‌ها نیست در بهترین حالت نسبت به بحران بی‌تفاوت خواهند بود، البته این امکان وجود دارد که مانند اعتراضات سال ۲۰۱۱ در انگلیس مردم مقابل حکومت بایستند و به منافع عمومی نیز آسیب وارد کنند.

وی در خاتمه گفت: در ایران بعد از وقوع انقلاب اسلامی، نهادهای مردم پایه برای رفع محرومیت از مردم ایجاد شدند اما با وجود اهداف اقتصادی که برای آن‌ها تعریف شده بود، در بحران دفاع مقدس کنار انقلاب ایستادند. بیماری کرونا نیز یکی از بحران‌هایی بود که عرصهٔ تقابل میان دو الگوی دولت، ملت اروپایی و اسلامی بود. کشورهای اروپایی و آمریکایی نماینده گفتمان برآمده از مدرنیته بودند و ایران الگوی متعالی اسلامی را نمایندگی می‌کرد. تلویزیون‌های غربی بارها صحنه‌های نزاع و درگیری بین مردم برای استفاده از کالاهای فروشگاه‌ها و ... به نمایش گذاشت یا مشکلات بهداشتی مانند کمبود دارویی، راهزنی تجهیزات بهداشتی که طی این دوره اتفاق افتاد و نشان از ضعف این الگو داشت. همه این موارد در شرایطی رخ داد که مردم ایران با هدایت رهبر معظم انقلاب به امکان‌پذیر بودن مواجهه با کرونا ایمان آوردند و مردم برای تاب‌آوری مقابل پاندمی کرونا آماده شدند، در ایران کسی به غارت فروشگاه‌ها نپرداخت اما در موارد بسیاری مردم به یاری یکدیگر رفتند. الگویی که در تمام کشورهای محور مقاومت اجرا شد تا در اصطلاح مواجهه‌ای مردمی با بحران کرونا صورت بپذیرد.

رضاحسین خلیلی دیگر مهمان این همایش بود که مقاله خود تحت عنوان «ارتقاء قابلیت مساجد در مقابله با کرونا» را ارائه کرد، وی در ابتدای سخنان خود، عنوان کرد: حکومت اسلامی بر پایه مردم‌سالاری شکل گرفته است، مردم در هندسه حکمرانی اسلامی نقش محوری دارند و باید در همه عرصه‌ها نقش‌آفرینی داشته باشند، آن‌ها با کارگزاران حکومت در همهٔ امور همراهی دارند. دین اسلام برای تحقق این نقش‌آفرینی در زمینه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، آموزشی و ... مساجد را بنیان نهاد، عبادتگاهی نقشی فراتر از محل عبادت دارد، مدعی که اسناد معتبر تاریخی آن از سیره حکمرانی پیامبر اسلام (ص) و امیرالمؤمنین (ع) وجود دارد.

وی افزود: مساجد هستند که هویت اسلامی را احیاء می‌کنند و از دین اسلام حراست می‌شود، مسجد را باید قلب جامعه دانست بنابراین اگر مسجد یا قلب جامعه اسلامی به‌درستی فعالیت کند، جامعه سالمی خواهیم داشت اما اگر قلب بیمار باشد کل بدن بیمار می‌شود. مسجد ستاد اسلام، محل حکومت‌داری، محل سیاست‌گذاری و ... است در تعابیر امام خمینی مسجد را محل اداره حکومت می‌دانند و اساس انقلاب را مبتنی بر احیاء جایگاه واقعی اسلام می‌دانند، اندیشه امام این است که مساجد به سمت جایگاه نبوی خود حرکت کنند و محل بسط حکمرانی اسلامی باشند، هر چند با آن فاصله داریم اما باید به این سمت حرکت کنیم.

این کارشناس در ادامه گفت: باید اذعان کرد که انقلاب اسلامی از مرحله شکل‌گیری تا دفع فتنه‌ها، مواجهه با بیماری کرونا، برگزاری انتخابات بر پایهٔ مسجد شکل گرفته است، مساجد در شکل‌گیری شور انتخاباتی و مردم‌سالاری هم نقش بی‌بدیلی داشته است.

به‌زعم وی در ابتدای پاندمی کرونا نگاهی حداقلی نسبت به ظرفیت مساجد در کشور مستولی شد، در آن مقطع اهالی مسجد و دولت‌مردان به جایگاه مسجد توجهی نداشتند، آن‌ها فراموش کرده بودند که اجتماع در امکان مذهبی می‌تواند در رفع این بحران کمک کند، البته مساجدی که فعالیت بیشتری داشتند با تعریف پروتکل‌های بهداشتی مانند غربالگری، تب‌سنجی، رعایت فاصله اجتماعی، ضدعفونی و ... به طور کامل از تعطیلی‌ها پیروی نکردند و مانع از تضعیف جایگاه مسجد شد، همین فعالیت‌ها سبب شد که بعد از گذشت مدتی وارد فعالیت‌های جهادی مانند رزمایش مواسات شوند، در این رزمایش آسیب دیدگان از کرونا شکل گرفتند و حمایت‌های مختلفی از جمله بسته‌های معیشتی اتفاق افتاد.

وی افزود: کرونا باعث شد که دایره خدمت‌رسانی به مردم بیشتر شود و آن‌ها با خیرین بیشتری ارتباط برقرار کنند، حتی برخی مساجد در کرونا خیریه راه انداختند، بعد از کرونا اتفاقات زیادی افتاد، مانند تأمین ودیعه مسکن برای نیازمندان، پاک کردن حساب‌های دفتری، کمک به فعالیت اقتصادی در فضای مجازی به مردم و ... موارد اقتصادی کمک مساجد به مردم بود.

این کارشناس در ادامه عنوان کرد: فعالین مساجد برای تهیه غذا، مایحتاج زندگی، تولید داروهای گیاهی، تولید ماسک، گان و مواد ضدعفونی‌کننده، بیماریابی، توزیع دارو و غذا برای خارج نشدن مردم از منازل، اسکان بیماران در برخی از مساجد، فعالیت جهادی در بیمارستان‌ها، امیدآفرینی و فعالیت‌های فرهنگی برای کادر درمان، مشاوره تلفنی یا حضوری، ابراز همدردی با خانوادگان متوفیان، برگزاری مراسم ختم مجازی، کمک به نیروی انتظامی برای اعمال قرنطینه‌ها و ...، فعالیت رسانه‌ای در فضای مجازی، معرفی بازی‌ها و سرگرمی برای خانواده‌ها در ایام کرونا به مردم کمک کردند.

خلیلی در خاتمه گفت: مسجد در فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی هم دست از کار نکشید، مانند حضور درب منازل مردم برای آموزش، رایگان کردن محتوای آموزشی و رسانه‌ای و ... فعالیت کردند، پایگاه‌های مساجد با توجه به افزایش بزهکاری به‌خصوص سرقت، گشت‌های شبانه، خود را تشدید کردند تا امنیت مردم حفظ شود. مساجدی که فرصت را مغتنم شمردند، این بحران را بدل به فرصتی کردند که بدیل آن کمتر وجود دارد.

ابوذر گوهری مقدم میهمان دیگر این نشست بود که در خصوص «واردات واکسن و تحریم‌های آمریکا علیه ملت ایران» صحبت کرد، وی در ابتدای سخنان خود عنوان کرد: دولت قبل برای تأمین واکسن ۴ راهکار را در نظر گرفته بود: واردات مستقیم ۲) واردات غیرمستقیم از طریق کوداکس ۳) تولید مشترک ۴) تولید داخلی کشور، در مسئلهٔ واردات دولت گذشته موفق شد که نخستین محموله واکسن در بهمن‌ماه وارد ایران شد که فاصلهٔ زیادی با برخی کشورها داشتیم، البته یکی از دلایل کند شدن واردات شروط سه کرونا برای واردات بود که شامل گذراندن سه فاز مطالعهٔ بالینی، تست در ۵ کشور معتبر و عدم واردات از آمریکا، انگلیس و فرانسه بود.

گوهری مقدم افزود: تحریم‌ها نیز تا حدودی اثرگذار بود، برخی کشورها نگران معامله با ایران بودند و برای تبادل در انتظار مجوز وزارت خزانه‌داری آمریکا بودند، مسئله دوم کاربرد دوگانه نظامی و درمانی برخی از تکنولوژی‌های واکسن است که مانع ورود این تجهیزات به ایران می‌شدند و مشکل نهایی عدم توان انتقال سادهٔ پول حتی از نظر تهاتر دارایی‌ها بود که آمریکا مانع می‌شد.

این کارشناس در ادامه گفت: برای تولید واکسن نیز مشکلات متعددی داشتیم که سبب شد تا نتوانیم در زمان مقرر به تولید ۴۰ یا ۵۰ میلیون واکسن برسیم، جالب است که آمریکا علیرغم ژست‌های بشردوستانه اما به‌محض ورود واکسن برکت به مرحله تست انسانی، شرکت برکت را تحریم کردند! متأسفانه برخی از تکنولوژی‌های واکسن و مواد اولیه آن تحت انحصار قطعی آمریکا قرار دارد و کشور دیگری امکان صادرات آن را ندارد و کسی حاضر نبود به ایران تکنولوژی صادر کند بنابراین ستاد نتوانست به وعده خود عمل کند.

وی افزود: دولت قبل بیش از ۲۰ میلیون دز واکسن خریداری کرد اما مقدار اندکی از آن به کشور ارسال شد، علیرغم ابلاغیه‌های ضمنی وزارت خزانه‌داری آمریکا مبنی بر این که واردات واکسن و تکنولوژی‌های وابسته به آن ممنوع نیست اما شروطی تعیین شده بود که اجرای آن‌ها در عمل ممکن نبود بنابراین کشور در واردات با مشکل مواجه شد، اوفک (دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا) شروطی برای صدور مجوز صادرات واکسن و کالاهای وابسته به آن داشت از جمله اینکه مصرف‌کننده نهایی کالا و واکسن، منشأ پول و ... نباید تحریم باشد و محل دقیق مصرف واکسن باید مشخص باشد که این شروط در عمل کشورهای دیگر را برای صادرات واکسن به ایران دچار مشکل می‌کرد؛ چرا که ایران به‌عنوان مصرف‌کنندهٔ نهایی تحریم بود.

این استاد دانشگاه در ادامه تأکید کرد: البته کندی واردات واکسن در دولت قبل دو دلیل عمدهٔ دیگر نیز داشت، نخست آن که رئیس و اعضای هیئت دولت پیشین اساساً علاقه‌ای به ثبت سفارش در چین و روسیه نداشتند و تا لحظه آخر امیدوار بودند که غرب به آن‌ها واکسن بدهد و ثبت سفارش در شرق نمی‌کردند بنابراین کشورهای دیگر هنگام شروع صادرات واکسن‌های چینی و روسی در اولویت قرار گرفتند؛ چرا که سفارش‌های خود را زودتر ثبت کرده بودند، ضمن این که آن‌ها در مرحله تست بالینی نیز حضور داشتند به همین جهت باز هم کشورهای دیگر در اولویت قرار داشتند، نقش سوء مدیریت را نیز در اعمال قرنطینه‌ها و ... نمی‌توان در تشدید تبعات کرونا برای کشور نادیده گرفت.

به زعم وی مسئله دیگر سیاسی کردن مسئله واکسن بود، دولت قبل تلاش داشت تا مسئله واکسن را به تحریم‌ها و... گره بزنند و کشور را مجبور به پذیرش توافق احتمالی جدید با ۱+۴ و بهره‌برداری از آن در انتخابات کنند، ضمناً پیش از خرداد ماه صادرات کشورها محدود بود و بیشتر ظرفیت در راستای واکسیناسیون داخلی آن‌ها استفاده می‌شد.

گوهری مقدم در خاتمه گفت: نکته دیگری که واکسیناسیون را تسریع کرد، اتکاء بیشتر دولت جدید به همسایگان و کشورهای مشترک‌المنافع، استفاده از مسیرهای غیررسمی، عملیاتی شدن قراردادهای قبلی و البته رابطه و اعتماد نزدیک‌تر کشورهای روسیه و چین به دولت جدید درمجموع عواملی بود که سبب رشد سرعت واکسیناسیون شد.

انتهای پیام/پ