اسناد واقعه قیام گوهرشاد مشتی نمونه خروار است/ ملتی که حافظه تاریخی نداشته باشد خطاها را تکرار می‌کند

به گزارش خبرنگار حوزه حماسه و مقاومت گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، محمدجواد جعفریان، معاون اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی در ابتدای این مراسم گفت: حادثه مسجد گوهرشاد واقعه دردناکی است؛ آن هم از جهات مختلف. این واقعه اولین تعدی و جسارت به حرم رضوی است که در ۲۱ تیرماه ۱۳۱۴ رخ داد. همه ارکان حکومت را تحت شعاع قرار داد و نخست وزیر قدرتمند شاه از کار برکنار شد. این اسناد گنج گرانبهایی است که  در اختیار محققان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. اسناد حکومتی که کمتر به آن توجه شده و امروز رونمایی می‌شود تا بیشتر به آن پرداخته شود.

وی با اشاره به اینکه اسناد یک روایت ماندگار هستند حتی اگر ۹۰ سال از آن رویداد گذشته باشد، افزود: اسناد واقعه مسجد گوهرشاد به ظن من گمشده است و از این به بعد هر سه ماه این اسناد رها شده به محققان عرضه می‌شود و هفته آینده قریب ۱۰ هزار سند درباره آب و برق و عکاسی هم در اختیار محققان قرار خواهد گرفت. روایت در اسناد شاید یک تفاوت با سایر مواد دارد که طی زندگی عادی تولید شدند و از قبل نبوده است. این نکته مهمی است که نشان می‌دهد هیچ برنامه و آمادگی برای تولید سند نبوده است.

قاسم تبریزی کارشناس و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران در ادامه  اظهار کرد: فاجعه مسجد گوهرشاد برگی از کارنامه استبداد و استعمار بود و برگ دیگرش ایثار و شهادت جریان اسلامی. سوال در این است چه کسی مسبب این فاجعه بزرگ بود؟ طراحان و مدیران پشت پرده چه کسانی بود؟ آیا رضاخان مجری بود یا طراح قضیه؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها باید نگاهی به حرکت دو سده پیشین کنیم. یکی از دلایل خطای پژوهشگران ما نشناختن استعمار است. به دوره قاجار نگاه می‌کنیم ناصرالدین‌شاه و فتحعلی‌شاه اگرچه استبداد داشتند اما مثل رضاخان وابسته نبودند.

وی در ادامه افزود: در بررسی این قضیه ما باید استعمار و قدرت آن را بشناسیم که سعی داشت ملت ایران را تغییر دهد. در دوره رضاخان امر به معروف ممنوع شد، در حالی که قانون نیم بند مشروطه هر حرکتی علیه اسلام را ممنوع کرد و نخستین گام استبداد نادیده گرفتن قانون بود. نخستین حرکت حضور زن شاه بدون پوشش در حرم حضرت معصومه(س) بود که اعتراض از سوی حرم صورت گرفت که برخورد خشن رضاشاه را به همراه داشت. من نمی‌دانم چطور برخی از اعمال رضاشاه حمایت می‌کنند؟ آیا این رفتارها را ندیدند؟ اسناد آن موجود است. برخی می‌گویند دفاع از رضاشاه حمایت از انگلیس است.

این پژوهشگر تاریخ معاصر ایران  بیان کرد: ششصد عالم با حرکت استبدادی و ضد دینی رضاخان مقابله کنند. بعد از آن کنفرانس شرق روی می‌دهد که برای برگزاری این کنفرانس تبلیغاتی صورت می‌گیرد و قبلا از آن زمینه‌های مناسب را فراهم می‌کنند که از جمله ایجاد مدارس مختلط در شهرهای مختلف بود. در مشهد دو مرجع بزرگ سید یونس اردبیلی و سید حسین قمی را داریم که جلسه برگزار می‌کنند. آیت‌الله قمی می‌گوید اسلام امروز فدایی می‌خواهد. من خودم به تهران می‌روم و شاه را راضی می‌کنم که از چنین برنامه‌ای در مشهد صرف نظر کند. در باغ ملک او از سوی نظامیان محاصره و بعد تبعید می‌شود. مشکل ما این است که مسئله گوهرشاد را منحصر به آیت‌الله بهلول کرده‌ایم. اگرچه او فرد جسور و شجاعی بود. اما در چنین روزی علمای بزرگ دیگری هم حضور داشتند و سخنرانی کردند و سعی شان بر آن بود که مردم آسیب نبینند. به هر حال مرحوم بهلول دو روز سخنرانی کرد و از حرم بیرون نرفت. از مرکز دستور می‌رسد که مسئله را جمع کنید. ماموران درهای حرم را بستند و به مردم شلیک کردند.

 تبریزی  اظهار کرد: پدر کتابشناسی ایران، ایرج افشار در مورد واقعه گوهرشاد فقط در حد نیم سطر می‌نویسد، او در این باره می‌گوید مسجد گوهرشاد شلوغ شد و همه را ساکت کردند.در نگاه رضاخان از تجددگرایی کانون پرورش افکار در نمی‌آید، لذا در بررسی واقعه مسجد گوهرشاد باید استعمار را بشناسیم است. در دوره رضاخان از آغاز کودتا در روزنامه‌ها این جریانات شروع شد. در قیام گوهرشاد برخی زنده بودند اما در گودال‌هایی که قبلاً تعبیه شده بود، زنده زنده دفن شدند.

وی در ادامه افزود: جریان کشف حجاب و روشن فکری را باید بررسی کرد، نهایتا ماهیت استعماری و استبدادی رضا شاه را باید برای همه آشکار کرد. ملتی که حافظه تاریخی نداشته باشد، خطاها را تکرار می‌کند. مورخانی که سیاست ندانند، کارآمد نیستند. جنایاتی که پهلوی کرد، در حمله مغول هم رخ نداد! ماهیت این قضیه را که بزرگان متوجه آن شدند چرا گفته نمی‌شود؟ امروز عدم پرداختن به توطئه‌های استعمار رضاشاه اشتباه بزرگی است. ما اسناد زیادی هم درباره آن داریم. کشف حجاب تا سال ۲۲ ادامه داشت. اعتراضات بسیاری در این باره هم بود.

نرگس جاویدی، کارشناس سازمان اسناد ملی در ادامه این مراسم بیان کرد: گام اول برای شروع قیام گوهرشاد، قوانین زمینه‌سازی بود که این قیام را باعث شد. در آن زمان، اطلاعیه‌ای صادر شد که در تمامی افراد ذکور باید لباس متحدالشکل می‌پوشیدند، بعد از اینکه این قانون ابلاغ شد، تمام ادارات دولتی و موسسات ملزم بودند عکس‌هایی از لباس‌های خود برای سازمان مذکور بفرستند. قانون بعدی قانون جایگزینی کلاه پهلوی با کلاه شاپو بود که از ترکیه اقتباس شده بود.

وی در ادامه افزود: این اسناد مهم، مشتی نمونه خروار است که در سازمان اسناد ملی کتابخانه وجود دارد. در واقعه گوهرشاد ابتدا مردم می‌خواهند تفاهمی با حکومت کنار بیایند، نماینده‌ای انتخاب کرده تا با شاه صحبت کند. اما در تهران در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) تحت الحفظ می‌شوند و اجازه دیدار با شاه را ندارد. مردم مشهد در مسجد گوهرشاد تحصن می‌کنند. از آن روز اسناد زیادی هست که تعداد بسیاری به شهادت می‌رسند، یا افراد زیادی دستگیر شدند.

 لازم به توضیح است، برخی از اسنادِ موجود در این مجموعه همچون پرونده قضایی فتح الله پاکروان (استاندار وقت خراسان) در اوایل عصر پهلوی دوم، گزارش‌های واصله از اقصی نقاط ایران درباره اجرای قانون کشف حجاب و عواقب ناشی از آن، مکاتبه‌های محرمانه در مورد عدم خروج بانوان از منازل خود به دلیل مبارزه با کشف حجاب، گزارش‌های عدم پیشرفت قانون کشف حجاب در برخی مناطق ایران و بخشنامه به تمام وزارتخانه‌ها و ادارات مستقل مبنی بر الزام مأموران دولتی جهت شرکت در مجالس و اجتماعات به اتفاق همسران خود به منظور پیشرفت در امر کشف حجاب، برای نخستین بار در معرض دید عموم قرار می‌گیرد. نمایش برخی از این اسناد، در روشن شدن ابعاد این قیام مهم تاریخی موثر خواهدبود.

ازسوی دیگر دستورالعمل اجباری شدن کشف حجاب در شهرهای مختلف ایران مخالفت های فراوانی را در پی داشت که عمده این مخالفت‌ها به ویژه در شهرهای مذهبی و شهر مقدس مشهد نیز حساسیت‌های مضاعفی را در پی داشت.

رهبر این قیام، روحانی وارسته‌ای بنام محمدتقی بهلول بود که از روز ۱۸ تیر سال ۱۳۱۴ و به نشانه اعتراض، در مسجد گوهرشادِ حرم مطهر رضوی بست نشسته و در سخنرانی‌های خود، مردم را نسبت به عواقب این اقدام رژیم پهلوی آگاه می‌کرد. سرانجام کشف حجاب در ۱۷ دی ۱۳۱۴  به شکل قانون در آمد، اما پس از سقوط حکومت رضاخان، این قانون جزو اولین قوانینی بود که منسوخ شد و با مخالفت عمومی مردم، برای همیشه کنار رفت.

در پایان از جمعی از مسئولان دعوت شد تا از مهم‌ترین اسناد قیام مسجد گوهرشاد که برخی از آن‌ها تاکنون دیده نشده، رونمایی شود.  تصاویر این اسناد به مدت یک هفته در معرض دید عموم مردم قرار خواهد گرفت. 

 انتهای پیام/۱۱۰/