نگاهی به روایات مختلف درباره بازگشت کاروان اهل بیت (ع) به کربلا در روز اربعین

آن واقعه که در روز دهم محرم رخ داد، اهل بیت را به اسارت بردند و این سفر تلخ با عنوان اسارت از روز یازدهم محرم آغاز شد، برخی در این میان معتقدند اهل بیت در روز اربعین به کربلا بازگشتند و برخی خیر.

کد خبر : 801410

به گزارش خبرگزاری آنا، پس از آن واقعه خونین در روز عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یارانشان حضرت زینب و حضرت زین العابدین (ع) که از کاروان امام (ع) که تمام مردانش کشته شده بودند، زنده مانده بودند با کاروان سالاری امام سجاد (ع) راهی کوفه شدند.

این سفر تلخ در حالی در روز یازدهم آغاز شد که دشمن تمامی کشته‌های خود را دفن کرد و از سوی دیگر پیکر‌های مطهر شهدای کربلا بر روی زمین مانده بود.

اما درباره اینکه کاروان اهل بیت (ع) از کدام مسیر‌ها حرکت کردند روایت مختلفی وجود دارد، که برخی با تخمین مسافت و زمان معتقدند کاروان در روز اربعین به کربلا رسیده‌اند و برخی دیگر این نظریه را رد می‌کنند.

اگر بخواهیم طبق روایات بیشتر بدانیم، می‌توان اینگونه تشرح کرد:

مسیر حرکت کاروان اهل بیت از کربلا به کوفه

عصر روز شوم یازدهم سر‌های شهدای کربلا بر روی نیزه‌ها رفت و آن ناجوان مردان سر‌ها را بین قبایل مختلف تقسیم کردند.

عمر بن سعد ملعون نیز دستور داد تا دختران و زنان را بر روی شتر‌های بی جهاز سوار کنند و غل و زنجیر بر گردن امام سجاد (ع) نهادند و به درخواست اهل بیت آن‌ها را از کنار شهدا عبور دادند.

کاروان با شتاب فاصله ۱۲ فرسخی کربلا تا کوفه را طی کرد و مردم کوفه برای تماشا جمع شده بودند، زمانی که کاروان وارد کوفه شد حضرت زینب (س) اشاره‌ای کرد و با این اشاره نفس‌ها به سینه‌ها برگشت و زنگ شتران از صدا افتاد و حضرت خطبه اش را آغاز کردند خطبه‌ای که هر شنونده‌ای را به یاد امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ می‌انداخت.

مسیر حرکت کاروان اهل بیت از کوفه به شام

اسرای اهل بیت در روز دوازدهم محرم وارد کوفه و روز شانزدهم نیز روانه شام شدند.

آنطور که نقل شده است، این کاروان با سرعت زیاد و تحت تدابیر شدید امنیتی در روز اول صفر وارد شام شدند.

اما آیا کاروان پس از شام راهی کربلا شدند و در روز اربعین شهدا در آنجا بودند؟!

از نظر برخی از مورخین کاروان اهل بیت از شام به کربلا بازگشته است و سپس راهی مدینه شدند.

آن‌ها معتقدند اگر کاروان اسرا روز اول صفر در شام بوده باشند این امکان وجود داشته است که در روز اربعین از مسیر بادیه خود را به کربلا رسانده باشند.

اما در سوی مخالف دسته‌ای دیگر معتقدند که در این راه نامی از کربلا آورده نشده است، زیرا معتقدند مسیر طولانی بوده است و از این رو بازگشت اسرا به کربلا در اربعین منتفی است.

اگر بخواهیم مسیر‌های مختلف را برای اثبات درستی و یا نادرستی این روایت بررسی کنیم می‌توان به نتایج زیر دست یافت:

راه اول؛ راه بادیه

کوفه در عرض جغرافیایى حدود ۳۲ درجه و دمشق در عرض جغرافیایى حدود ۳۳ قرار دارد و اگر بخواهیم دقیق‌تر بنگریم می‌توان گفت؛ این مسیر میان این دو شهر تقریباً بر روى یک مدار قرار گرفته و از این رو نیازى به بالا رفتن و پایین آمدن روى زمین جز در حد کسرى از یک درجه نیست.

در واقع این مسیر کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر و حدود ۹۲۳ کیلومتر مسافت داشته است.

اما با توجه به اینکه راه کناره فرات و راه سلطانى هر دو داراى شهرهاى بسیارى بوده‌اند و در صورتی که این راه‌ها مسیر حرکت اسرا بوده است، باید نقل‌هایی از مواجهه مردم این شهر‌ها با کاروانیان یا مشاهده شدن آن‌ها در آن شهر‌ها در منابع معتبر می‌آمد. چنان که در کربلا، کوفه و شام چنین گزارش‌هایی وجود دارد، اما در این خصوص هیچ نقلى نیامده است.

راه دوم؛ راه کناره رود فرات

در آن زمان کوفیان براى مسافرت به شمال عراق و شام از کناره رود فرات حرکت می‌کردند تا هم به آب دسترسی داشته باشند و هم از امکانات شهرهاى ساخته شده در کناره فرات استفاده کنند.

این راه دارای انشعابات متعددی بود و با طول تقریبى ۱۱۹۰ تا ۱۳۳۳ کیلومتر جایگزین مناسبى براى راه کوتاه، اما سخت بادیه محسوب می‌شد، که طبق گفته برخی حرکت اسرا از این راه بوده و عده‌ای نیز این موضوع را منتفی دانسته اند.

راه سوم؛ راه کناره دجله

دجله دیگر رود بزرگ عراق است، اما از شام نمی‌گذرد و در گذشته براى رفتن به شمال شرق عراق از مسیر کناره آن استفاده می‌کردند.

باید توجه داشت که این راه مسیر اصلى میان کوفه و دمشق نبوده و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهى از آن کم‌کم به سمت غرب پیچید و پس از طى مسیر نه‌چندان کوتاهى به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق وارد دمشق شد.

این راه در واقع از دیگر راه‌ها طولانی‌تر است و طول آن حدود ۱۵۴۵ کیلومتر است. این راه را «راه سلطانى» هم نامیده‌اند.

با توجه به این موضوع و اسناد موجود مبنی بر اینکه مسیر انتقال کاروان اسرای و سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام به شام یک مسیر بوده و با توجه به روایات مطرح شده درباره یک راهب نصرانی در میانه راه، مسیر دجله یا همان راه سلطانی سندیت دارد.

البته باید گفت که؛ این استدلال یعنى یکى بودن مسیر حرکت کاروان اسرا چندان مورد تأیید نیست و ممکن است به بهانه نمایش سر‌های مطهر شهدا، اسرا در شهر‌های مختلف چرخانده باشند.

اما اگر بخواهیم نگاهی به مسیر حرکت کاروان از شام به مدینه بیاندازیم، طبق نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه السلام فاصله میان دمشق تا مدینه تقریباً ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه شامل ۳۲ منزل بوده است که کاروان اسرای در بازگشت از شام قطعاً این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانی‌تری را سپرى کرده‌اند.

اما شهید مطهری درباره این موضوع که اهل بیت امام حسین (ع) در روز اربعین به کربلا آمده اند بر این موضوع باور دارد که آن را عقل تایید نمی‌کند و در منابع دسته اول و معتبر نیامده است از سوی دیگر، برخی از مورخان هم به طور صریح و هم غیر صریح این مطلب را انکار کرده اند.

شیخ مفید در «مسار الشیعه»، شیخ طوسی در «مصباح المتهجّد» و ابن اعثم در الفتوح اینچنین نقل کرده است که؛ روز اربعین، روزی است که اهل بیت امام، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند، روزی که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین ع وارد کربلا شد.

میرزا حسین نوری نیز در این باره نوشته است که؛ از عبارت شیخ مفید و شیخ طوسی استفاده می‌شود که روز اربعین روزی است که اسرا از شام به مقصد مدینه خارج شدند. نه آن که در آن روز به مدینه رسیدند.

سید بن طاوس در «لهوف»، اربعین را روز بازگشت اسرا از شام به کربلا دانسته و می‌نویسد: زمانی که اسرای کربلا از شام به سوی عراق بازگشتند، به راهنمای کاروان گفتند که؛ ما را به کربلا ببر؛ بنابراین آن‌ها به محل شهادت امام حسین آمدند. سپس در آن جا به اقامه عزا و گریه و زاری برای اباعبدالله پرداختند ...»

ابن نما حلی نیز روز اربعین را روز بازگشت اسرا از شام به کربلا و ملاقات آن‌ها با جابر و عده‌ای از بنی هاشم ذکر کرده است.

رسول جعفریان در این راستا نوشته است که؛ شیخ مفید در ارشاد، ابومخنّف در مقتل الحسین، بلاذری در انساب الاشراف، دینوری در اخبار الطوال و أبن سعد در الطبقات الکبری، اشاره‌ای به بازگشت اسرا به کربلا نکرده‌اند.