چرا آب سیل مشکل خشکسالی ایران را حل نمی‌کند؟/ وقتی فناوری از تهدید سیل، فرصت می‌سازد

گروه دانش و فناوری خبرگزاری آنا_معصومه شیری؛ درست زمانی که برای مقابله با بحران‌های کم آبی، خشکسالی و کم بارشی دنبال راه‌حل‌های مختلف هستیم، وقتی انتظار نداریم،  طوفان شدیدی به راه می‌افتد و در عرض چند روز به اندازه بارش یک سال باران می‌بارد. اما به جای خوشحال کردن مردم علاوه بر درگیری بیشتر استان‌های کشور با سیل و آبگرفتگی ده‌ها نفر جانشان را از دست می‌دهند و خسارات سنگینی به مردم وارد می‌شود.

درحالی که در سراسردنیا تلاش می‌شود با بکارگیری فناوری‌ها و نوآوری‌های مختلف، آب حاصل از بارندگی‌های شدید و سیلابی را برای استفاده در آینده ذخیره کرد. ایران نیز همگام با بسیاری از کشور‌های دنیا در این مسیر گام‌های بلندی برداشته است تا تهدید سیل را تبدیل به یک فرصت کند و خسارت و آسیب‌های حاصل از آن را به حداقل برساند. از این رو در این گزارش به سراغ فناوری‌های نوینی رفتیم که چالش‌های سیل را کاهش و به ذخیره آب حاصل از آن کمک می‌کند.

سدسازی یا آبخیزداری؛ چگونه آب سیل را برای استفاده در آینده ذخیره کنیم؟

اولین راه حلی که برای ذخیره آب سیلاب‌ها به ذهن می‌رسد، ذخیره آب با استفاده از سدسازی است. اما واقعیت این است که سد‌ها بر اساس ورودی آب نرمال طراحی و ساخته می‌شوند و برای بارش‌های مقطعی و یکباره، سدسازی چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. از سوی دیگر رسوباتی که همراه با سیل می‌آید، حاوی حجم زیادی از سنگ‌های ریز و درشت است که از ظرفیت سد‌ها می‌کاهد.  از سوی دیگر اگر همراه این سیلاب، رسوبات دانه‌ریز باشد، به مرور زمان خلل و فرج تغذیه مصنوعی را مسدود می‌کند و موجب کاهش نفوذ خواهد شد.

یکی از روش‌های کاربردی و نوینی که در سراسر دنیا برای مهار و ذخیره آب حاصل از سیلاب‌ها در سفره‌های زیرزمینی استفاده می‌شود مدیریت آبخوان داری و آبخیزداری است. در این روش مجموعه‌ی مختلفی از اقدامات انجام می‌شود تا سیلاب بر روی آبخوان‌ها مهار شود و خسارت‌های آن کاهش پیدا کند.  به طور کلی سطح آبخوان‌ها از رسوبات دانه درشتی تشکیل شده اند که به آسانی آب را از خود عبور می‌دهد و موجب تغذیه‌ی سفره‌های زیرزمینی می‌شوند.  این اراضی پس از چند سال با کشت درختان مقاوم به خشکی و... تبدیل به جنگل و مرتع می‌شوند.

کارشناسان معتقدند با فناوری آبخوان‌داری یا پخش سیلاب می‌توان سالانه ۴۰ میلیارد متر مکعب آب باران را در زمین ذخیره و با خشکسالی و بیابانزایی مقابله کرد. از سوی دیگر با بکارگیری مدیریت آبخوان‌داری در سراسر کشور می‌توان خسارت‌های ناشی از سیلاب را تاحد قابل توجهی کاهش داد. در همین راستا هوشنگ جزی مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت از خاک سازمان منابع طبیعی، بسیاری از خسارت‌های سیل اخیر (مرداد ۱۴۰۱) را ناشی از بی‌تدبیری در حوزه مدیریت آبخیز دانست.

همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد نسبت  سود به هزینه در آبخیزداری بیشتر از سدسازی است. در جدول زیر مقایسه‌ای از نسبت سود به هزینه در ۲۴ طرح نمونه سدسازی و آبخیزداری مشاهده می‌کنید: 

استفاده از تکنیک‌های مدیریت آبخوان داری و تزریق آب حاصل از سیلاب‌ها به سفره‌های زیرزمینی نسبت به ذخیره آب پشت سد‌ها مزایای دیگری هم دارد چرا که در این روش آب از تبخیر و آلودگی‌های محیطی مانند پشه و جلبک نیز در امان می‌ماند.

کنترل سیل درکنار سیراب‌سازی سفره‌های آب زیرزمینی 

در کنار بکارگیری ابزار‌های فناورانه پیش‌بینی رخداد‌های جوی و سامانه‌های هشدار سیلاب که در کاهش خسارت‌های آن نقش دارد، باید به مدیریت سیل و استفاده حداکثری ازآن نیز توجه داشت. در همین راستا «نادرقلی ابراهیمی» دبیر ستاد توسعه فناوری‌های آب،  خشکسالی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفتگو با خبرنگار گروه دانش و فناوری آنا گفت: هنگام وقوع سیل، برای مدیریت سیلاب در کشور روش‌های فناورانه‌ای ارائه‌شده که برخی از آن‌ها اجرایی شده است. به‌طور مثال می‌توانیم سیلاب را با مدیریت آبخوان‌داری و آبخیزداری کنترل و پیک یا حداکثر سیلاب را تعدیل کنیم تا سیلاب با شدت کمتر و در زمان طولانی‌تر در مناطق موردنظر ما مدیریت شود. همچنین می‌توانیم سیلاب را در دل زمین، آبخوان‌ها و آبرفت‌ها نفوذ دهیم و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه کنیم. برای این کار باید در یک قسمت رسوب‌گیری انجام دهیم تا رسوبات همراه سیلاب به حداقل رسانده شود. سپس سیلاب‌ها را وارد دشت‌های آبرفتی نمود و با ایجاد ایستگاه‌های پخش سیلاب در آبخوان و مدیریت آبخیزداری سیلاب را کنترل کرد.

وی در ادامه افزود:خوشبختانه تجربه‌های خوبی در این زمینه تجربه‌های بسیار خوبی صورت گرفته است و با هماهنگی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، ایستگاه­‌های تحقیقاتی و پژوهشی آبخوان‌داری در سطح کشور ایجادشده است.

نگاهی به تجربه‌های موفق کشور/ روش نوینی که تهدید سیل را تبدیل به فرصت کرد

ایستگاه گربایگان فارس، ایستگاه مهران، ایستگاه طبس و... از ایستگاه‌های آبخوان‌داری هستند که توانسته‌اند سیلاب‌های شدید را مدیریت و خسارت‌های آن را به حداقل برساند. نکته مهم دیگری که وجود دارد این است که با مدیریت آبخیزداری و ذخیره آب حاصل از سیلاب در سفره‌های زیرزمینی وضعیت منابع آب‌های زیرزمینی را در آن منطقه بهبود دهند.

به طور مثال در سیلاب بهمن ماه ۹۵ محققان ایستگاه تحقیقاتی کوثر فسا موفق شدند با تجربه علمی سال‌های گذشته و نفوذ ۶۰ درصدی سیلاب به سفره‌های زیر زمینی دشت گربایگان فسا، سطح آب‌های زیرزمینی این دشت را تا ۶ متر افزایش دهند.  این موفقیت با احداث شبکه آبیاری پخش سیلابی در ایستگاه تحقیقات آبخوان داری کوثر فسا طی سال‌های گذشته و بدون بکار گیری هیچگونه سازه سنگین صورت گرفته است. علاوه بر مهار سیلاب‌های فصلی منطقه و حفاظت آب، خاک و هوا، سبب شده فعالیت‌های کشاورزی، دامداری، زنبورداری در چهار روستای رحیم آباد، دولت آباد، بیشه زرد و احمد آباد رونق بگیرد و خسارات بارش‌های سیلابی نیز از بین برود.

روش دیگر پیاده‌سازی مدل‌هایی مانند مدلی است که در انجیرستان­‌های استهبان اجرا شد. در این روش از چاله‌ها یا پیتینگ‌هایی (Pitting) برای نگهداری آب و سیلاب استفاده می‌شود که می‌تواند از روان آب سطحی جلوگیری کند و قسمت اعظمی از شدت سیل را به خود اختصاص دهد. در این روش آب در چاله‌های سطحی موجود در پای درختان انجیر نگهداری می‌شود با این کار هم درختان تغذیه می‌شوند و هم از شدت سیل کاسته می‌شود.

با استفاده از این روش ساده و بومی علاوه بر سیراب کردن درختان دیم، می‌توان به پیش‌گیری از آلودگی و اتلاف آب، کاهش تبخیر و تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی و احیای عرصه‌های طبیعی نیز اشاره کرد.

مهار سیلاب توسط چاله‌های سطحی انجیرستان‌های استهبان

همچنین در بسیاری از نقاط کشور سیستم‌های سطوح آب گیر باران اجراشده است. در این روش آب باران جمع‌آوری و انبارش می‌شود و درنهایت برای آبیاری فضای سبز، آب غیر شرب موردنیاز خانواده‌ها، دامداری و کشاورزی مورداستفاده قرار می‌گیرد.  

معجزه‌ای به نام آبخوانداری/ از دل کویرگیاه رویاندیم

برای اطلاع از جزئیات اجرای پروژه‌های آبخیزداری و نتایج آن در کاهش خسارات سیل و ذخیره آّ حاصل از سیلاب‌ها و بارندگی‌های شدید به سراغ «فرود شریفی»، معاون اسبق وزیر جهاد کشاورزی و رئیس هیات مدیره انجمن علمی مقابله و سازگاری با خشکی وخشکسالی رفتیم و با او گفتگو کردیم. او در این خصوص توضیح داد: ما در مناطق مختلف کشور طرح‌های پایلوت زیادی، مانند احداث سد‌های زیرزمینی، ایجاد قنات‌های مدرن در مناطق کوهستانی کشور اجرا کرده است. همچنین در مناطق ساحلی پروژه‌های بسیار موفقی با تکنولوژی خاک شویی و روش‌های آبخوانداری و استحصال باران در شهر‌هایی مانند خوزستان انجام شده است که متاسفانه مسئولین به آن‌ها توجه نمی‌کنند.

تاکنون در زمینه آبخوانداری ۱۹۵ پروژه پخش سیلاب در ۳۷ ایستگاه مستقر در ۲۲ استان کشور به وسعت ۶۳ هزار هکتار انجام شده است. به کمک این روش علاوه بر کاهش شدت سیلاب، مرطوب شدن خاک و تزریق آب در مخروط افکنه ها، آب‌های زیز زمینی به تعادل می‌رسد. در ادامه تصاویری از نتایج موفق بکارگیری روش‌های آبخوانداری در منطقه «دهنو» را مشاهده می‌کنید:

اثرات اجرای عملیات آبخیزداری در منطقه دهنو 

وی در ادامه افزود: از این رو ما برای کاهش خسارت‌های سیل و استفاده حداکثری از این رخداد طبیعی، مشکل فنی نداریم و راهکار‌های آن شناخته شده هستند، اما متاسفانه این راهکار‌ها عملیاتی نمی‌شوند. برای اینکار نیاز به برنامه، اقدام، سرمایه‌گذاری، پیگیری و نظارت است، نیاز به اصالح سیستم فرسوده و ناکارا است. نیاز به پژوهش است. نیاز به بکارگیری فناوری است. نیاز به حکمرانی مطلوب اجتماعی در جامعه و به حساب آوردن و مشارکت نهادینه بخش خصوصی، بهره‌بردار محلی وآحاد جامعه است. نیاز به ساز و کار حفاظت و بهره‌برداری چابک و مناسب از آب و خاک کشور است.

انتهای پیام/