رصدخانه ملی ایران؛ پنجره‌ای به وسعت آسمان / وقتی تلسکوپ ایرانی جهان را انگشت به دهان کرد

گروه دانش و فناوری خبرگزاری آنا_معصومه شیری؛ «پیشرفت ایران در اوج تحریم‌ها شگفت‌انگیز است» این بخشی از روایت مجله علمی ساینس درباره رصد موفق اولین نور از تلسکوپ رصدخانه ملی ایران است. تلسکوپی در کلاس جهانی که چند روز پیش با ثبت دو تصویر از کهکشان آرپ ۳۸۲ در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری و کهکشان NGC ۲۳ در فاصله ۱۷۳.۵ میلیون سال نوری علاقه‌مندان به نجوم را شگفت‌زده کرد. تصاویری که جری گیلمور (Gerry Gilmore)، ستاره‌شناس دانشگاه کمبریج و رئیس هیئت مشاوران بین‌المللی رصدخانه ملی ایران درباره آن گفت: «وضوح این تصویر، بسیار بهتر از حد انتظار است.»

**شگفتی دانشمندان از موفقیت رصدخانه ملی ایران

در بخشی از گزارش مجله علمی ساینس آمده است: «در یک نقطه عطف بزرگ برای جامعه علمی ایران، ستاره‌شناسان در تهران اعلام کردند که «رصدخانه ملی ایران» (INO)، اولین نور را دیده است. تلسکوپ ۳.۴ متری کلاس جهانی که آینده آن تا سال گذشته نامعلوم به نظر می‌رسید، هم‌اکنون عملیاتی شده و نخستین تصاویر خود را به دست آورده است.»
در قسمت دیگری از این گزارش، نویسنده ساخت و تکمیل پروژه رصدخانه ایران را به یک رؤیا تعبیر می‌کند و می‌گوید: «زمانی که ایرانی‌ها این پروژه را کلید زدند، ساخت و تکمیل نهایی آن فقط یک رؤیا بود؛ در ساخت رصدخانه ملی، اخترشناسان در ایران باید بر موانعی غلبه می‌کردند که تعداد کمی از همکاران آن‌ها درجا‌های دیگر دنیا با آن مواجه هستند تحریم‌هایی که واردات فناوری پیشرفته را محدود می‌کند و محدودیت‌های ویزا که سفر آن‌ها به خارج را محدود می‌کند.»

بیشتربخوانید: قوی‌ترین تلسکوپ اپتیکی خاورمیانه در رصدخانه ملی ایران/ طلوع دوباره نجوم از افق کوه «گرگش» +فیلم

از این رو به بهانه نورگیری موفق رصدخانه ملی ایران و بازتاب این دستاورد بزرگ در رسانه‌های معتبر خارجی به سراغ «حبیب خسروشاهی» مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی رفتیم و دراین‌باره با او گفتگو کردیم. در ادامه متن کامل این گفتگو را می‌خوانید:

آنا: پروژه رصدخانه ملی ایران از چه زمانی آغاز شد و اکنون در چه نقطه‌ای قرار دارد؟

**رصدخانه از انجام تا سرانجام

خسروشاهی: پروژه رصدخانه ملی ایران تقریباً از ۲ دهه پیش با انجام مراحل مکان‌یابی شروع به کارکرد. این طرح ملی از سال ۱۳۸۸ در مسیر طراحی قرار گرفت و با پشت سر گذاشتن موفق طراحی تفصیلی در سال ۱۳۹۶ وارد مرحله ساخت شد و اکنون در مرحله اولین نور قرار دارد. به این معنی که با انجام تنظیمات نهایی تلسکوپ تا چند ماه آینده به بهره‌برداری کامل از رصدخانه ملی ایران می‌رسیم.

آنا: چه قسمت‌هایی از تلسکوپ رصدخانه ملی ایران کاملاً بومی است؟

**بلندپروازی محققان ایرانی در سایه تحریم‌ها

سازه سه بعدی، بخش کنترل، نرم‌افزار، سخت‌افزار و اپتیک فعال رصدخانه ملی ایران توسط متخصصان ایرانی و در داخل کشور ساخته‌شده است.

خسروشاهی: رصدخانه ملی ایران شامل سازه‌های سه‌بعدی است که تماماً در داخل کشور ساخته‌شده است. بخش کنترل، نرم‌افزار، سخت‌افزار و اپتیک فعال آن‌هم توسط متخصصان ایرانی و در داخل کشور ساخته‌شده است. به‌صورت کلی به‌جز چند قطعه مثل شیشه‌های آینه باقی قطعات در ایران تهیه و ساخته‌شده است. بخشی از این تجهیزات، تجهیزاتی هستند که هم نمونه داخلی دارند و هم نمونه خارجی، اما ما تلاش کردیم قطعاتی که صنایع ایران توانایی ساخت آن رادارند از داخل کشور تهیه کنیم. سالن لایه‌نشانی در ایران طراحی‌شده است، اما بخشی از لایه نشانی آینه توسط خارجی‌ها انجام‌شده است. ما تعصب خاصی روی این موضوع نداشتیم که تمام مراحل داخل ایران انجام شود بلکه به مصلحت درازمدت این پروژه فکر کردیم تا علاوه بر کیفیت بالا زمان بهره‌برداری پروژه به حداقل برسد.

آنا: مجله علمی ساینس در گزارشی به موفقیت رصدخانه ملی ایران پرداخته است. بازتاب این دستاورد بزرگ در جهان چگونه بود؟

**حیرت جهانی از تلسکوپ ایرانی

گزارش ساینس از مشاهدات مشاوران خارجی پروژه و افرادی که در موضوع تلسکوپ در سطح جهانی تخصص دارند تهیه‌شده، از این رو نظر این افراد یک نظر مستقل فنی درباره رصدخانه ملی ایران است.

خسروشاهی: نکته مهم در گزارش ساینس این است که این مطلب از مشاهدات مشاوران خارجی پروژه و افرادی که در موضوع تلسکوپ در سطح جهانی تخصص دارند تهیه‌شده است. به همین دلیل نظر این افراد یک نظر مستقل فنی درباره رصدخانه ملی ایران است. این مسئله آنجایی اهمیت پیدا می‌کند که یک مجله وزین در حوزه علم و فناوری نسبت به پروژه رصدخانه ملی ایران نگاه بسیار مثبتی دارد. بازتاب این خبر مهم در رسانه‌های خارجی و مردم خود گویای موفقیت این رصدخانه است.

آنا: پروژه رصدخانه ملی ایران از چه جهت برای ما اهمیت دارد؟

**طلوع دوباره نجوم ایران

خسروشاهی: اهمیت رصدخانه ملی ایران چند دلیل مهم دارد. مسئله اول این است رصدخانه ملی ایران ما را به آن جایگاهی که متأسفانه در طول این سال‌ها ازدست‌داده‌ایم برمی‌گرداند. چراکه ایرانیان در علم نجوم پیشرو هستند و همیشه مشهور به تأثیرگذاری در این حوزه بوده‌اند. ازاین‌رو این دستاورد می‌تواند کاستی‌ها و کمبود‌هایی که در چند دهه اخیر به دلیل نداشتن زیرساخت در این حوزه با آن مواجهه شدیم یک مقدار جبران کند و ما را به آن چیزی که اکنون در کشور‌های تراز اول دنیا در حوزه نجوم وجود دارد نزدیک کند.

**سرریز فناوری‌های علوم پایه در دل صنعت

به ثمر رسیدن پروژه رصدخانه ملی ایران می‌تواند فناوری ساخت تلسکوپ را به صنایع کشور سرریز کند، به این معنی که اگر کاری با این دقت توسط پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های ما انجام‌شده، می‌توان گفت هر کار پیشرفته و های‌تک دیگری را هم می‌تواند انجام دهد.

مسئله دوم اهمیت فناوری‌های علوم پایه است. رصدخانه ملی یک نشان آشکار است از اینکه توسعه علوم پایه در کشور می‌تواند تأثیر بسیار خوبی بر توسعه فناوری در آن کشور بگذارد. درواقع به ثمر رسیدن پروژه رصدخانه ملی ایران می‌تواند فناوری ساخت تلسکوپ را به صنایع کشور سرریز کند، به این معنی که اگر کاری با این دقت توسط پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های ما انجام‌شده، می‌توان گفت هر کار پیشرفته و های‌تک دیگری را هم می‌تواند انجام دهد و تنها محدودیتی که برای آن وجود دارد محدودیت منابع است که متأسفانه همچنان به قوت خود باقی ست.
 دانشگاه‌های ما سرشار از نیروی انسانی توانمند است، اما تجهیزات پژوهشی و تحقیقاتی در دانشگاه‌های ما بسیار اندک و یا بسیار قدیمی هستند. ازاین‌رو پروژه رصدخانه ملی ایران یک نمونه موفق است که نشان داد اگر به دنبال توسعه این تجهیزات برویم موفق خواهیم شد.

**تجربه‌ای موفق در مدیریت پروژه‌های بزرگ ملی

مسئله سوم انجام پروژه‌های ملی و کلان است که تجربه مدیریت آن‌ها در کشور وجود نداشت چراکه تاکنون چنین پروژه‌ای در کشور انجام‌نشده بود. ازاین‌رو پروژه رصدخانه ملی ایران تجربه بسیار مهمی برای فضای آکادمیک و دانشگاهی کشور بود. همچنین این پروژه برای مدیران حوزه علم و فناوری کشور نیز تجربه مفیدی بود که می‌تواند به پروژه‌های علم و فناوری بزرگ دیگری که در کشور جریان دارد کمک کند.

آنا: تلسکوپ رصدخانه ملی ایران تاکنون توانسته است دو تصویر از کهکشان ثبت کند. فعالیت‌های بعدی این تلسکوپ چه خواهد بود؟

**حرکت درمسیر ثبت تصاویرعلمی با چاشنی تحلیل

دو تصویر اخیر تلسکوپ برای پردازش و تحلیل علمی ثبت نشدند بلکه جنبه فنی دارند و هدف ما همچنان انجام اندازه‌گیری‌ها برای تعیین کیفیت عملکرد زیرسامانه‌های تلسکوپ است.

خسروشاهی: دو تصویر اخیر تلسکوپ برای پردازش و تحلیل علمی ثبت نشدند بلکه جنبه فنی دارند و هدف ما همچنان انجام اندازه‌گیری‌ها برای تعیین کیفیت عملکرد زیرسامانه‌های تلسکوپ است. هرچند که به این نقطه بسیار نزدیک هستیم بخصوص تصویر دومی که از کهکشان NGC ۲۳ ثبت شد ما را به نقطه شروع کار تحقیقاتی تلسکوپ بسیار نزدیک کرده است؛ اما هنوز در مرحله تنظیمات و کالیبره کردن تلسکوپ هستیم. ان‌شاءالله در چند ماه آینده و بعد از اتمام این تنظیمات به سمت ثبت تصاویر علمی حرکت می‌کنیم و آنجاست که نقش تحلیلی و تحقیقاتی رصد پررنگ‌تر خواهد شد. همچنین امیدوار هستیم که سرمایه‌گذاری روی پروژه رصدخانه ملی ایران ادامه پیدا کند تا بتوانیم تلسکوپ را به تجهیزات جدید و ویژه‌ای که کارکرد آن را تسهیل می‌کند تجهیز کنیم.

آنا: پژوهشگاه دانش‌های بنیادی بعد از رصدخانه ملی ایران برنامه و پروژه دیگری دارد؟

**از تلسکوپ تا آزمایشگاهی به وسعت چشمه نور ایران

خسروشاهی:بله پژوهشگاه دانش‌های بنیادی یک پروژه بسیار بزرگ‌تر به نام چشمه نور ایران در دست اجرا دارد که می‌تواند تأثیر بسیار خوبی در پیشرفت علوم مختلف کشور بگذارد. این پروژه، پروژه‌ای بسیار وزین و بزرگ است که اکنون مراحل طراحی پایه و مقدماتی را پشت سر گذاشته و بخشی از مراحل اجرایی آن‌هم انجام‌شده است. پژوهشگاه دانش‌های بنیادی روی اتمام این پروژه تأکید دارد و حتماً در این کار هم موفق خواهد بود.