در مناظره برندگان جایزه نوبل ایرانی مطرح شد؛

رویه جاری چاپ مقاله؛ عامل تقویت دیپلماسی علمی یا مانع افزایش خلاقیت؟ + فیلم

اینکه رویه فعلی پژوهشی در دانشگاه‌ها در چاپ مقاله، عاملی برای تقویت دیپلماسی علمی یا مانعی برای افزایش خلاقیت و خودباوری دانشجویان است در مناظره بین دو برگزیده جایزه البرز (نوبل ایرانی) مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

کد خبر : 825927

گروه دانش و فناوری خبرگزاری آنا، لاله قلی پور: اهمیت رابطه بین صنعت و دانشگاه به‌عنوان دو نهاد اجتماعی سرنوشت‌ساز پس از انقلاب صنعتی نمایان شد. درست درجایی که توسعه بدون تعامل این دو نهاد عملاً ممکن نمی‌شد. این موضوع در کشور‌های درحال‌توسعه که به دنبال کاهش فاصله با کشور‌های صنعتی هستند از اهمیت بالاتری نیز برخوردار شد.

پس از انقلاب اسلامی در کشورمان و گذر از نسل‌های اول و دوم دانشگاه، تمرکز بر تحقق این امر پررنگ‌تر شد. دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم برای حل مسائل و نیاز‌های کشور و صنایع به دنبال ارتباط مؤثر با صنعت برآمدند. البته کماکان بعضی از دانشگاه‌ها در نسل دوم و حرکت در مرز دانش با تولید و چاپ مقاله به دلایل مختلفی اعم از ارتقای رتبه اساتید و نیز ارتقای رتبه بین‌المللی دانشگاه‌ها مانده‌اند.

در این راستا در خبرگزاری آنا میزبان دو نفر از دانشجویان دانشگاه‌های سطح یک کشور که هر دو از برندگان جایزه البرز (نوبل ایرانی) *هستند، شدیم. سید علی موسوی، دانشجوی مقطع دکتری تخصصی رشته مهندسی سیستم‌های انرژی گرایش فناوری‌های انرژی دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران و نیز عزیز شــهرکی، دانشــجوی مقطع دکتری تخصصی رشته مهندسی علم و مواد دانشکده مهندسی و علم مواد دانشــگاه صنعتی شــریف که به طرح نظرات موافق و مخالف در دفاع از روند جاری پژوهش در کشور با تأکید بر مقاله محوری و نیز در انتقاد از رویه موجود و تمرکز انجام پژوهش‌های موردنیاز صنعت و مسئله محوری پرداختند.

آنچه در مناظره ما با سید علی موسوی و عزیز شهرکی مطرح شد:

در چاپ مقالات بین‌رشته‌ای پژوهشگران ایرانی جزو ۵ کشور نخست دنیا هستند
مقاله محوری خلاقیت و خودباوری را دانشجو می‌گیرد
افزایش خلاقیت دانشجویان عبور از رویه جاری نمره دهی و چاپ مقاله را می‌طلبد
کارآموزی در مقاطع ارشد و دکتری نسبت به مقطع کارشناسی توجیه منطق‌تری دارد
تعریف پایان‌نامه‌های مسئله محور با حمایت واحد‌های صنعتی ضرورت دارد

**از گزارش کار بودن مقالات تا جایگاه پنجم پژوهشگران ایرانی در چاپ مقالات در جهان

آنا: ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های ارزیابی عملکرد پژوهش را چه می‌دانید؟ جایگاه پژوهش در نظام آموزش عالی کشور کجاست؟

موسوی: پژوهش‌هایی که در سطح کشور انجام می‌شود را به دو دسته کلی می‌توانیم تقسیم کنیم. پژوهش‌هایی که بر مرز دانش حرکت می‌کنند که اغلب دانشگاه‌های سطح یک کشور به این سمت رفته‌اند و پژوهش‌هایی که در راستای برطرف کردن نیاز‌های کشور یا تحقیقات مسئله محور پیش می‌روند.هدف اصلی دسته اول و خروجی پژوهشی این موضوعات به سمت چاپ مقالات می‌رود. در رابطه با چاپ مقالات، خیلی از موضوعات مطرح می‌شود که دانشگاه‌ها به سمت مقاله محوری می‌روند و تنها هدفشان چاپ مقالات بدون توجه به کیفیت مقالات است.

موضوع مقاله محوری فقط محدود و مربوط به کشور‌های درحال‌توسعه نیست. به‌عنوان داور در بسیاری از مجلات معتبر شاهد این بوده‌ام که بسیاری از محققان اروپایی و آمریکایی مقالات بسیاری را ارسال می‌کنند و به چاپ می‌رسد. موضوع اصلی، بحث بهره‌برداری از مقالات است. بسیاری از پژوهشگران و منتقد تحقیق هستند می‌گویند آیا مقالاتی که به چاپ می‌رسد قابل بهره‌برداری در دنیای واقعی و صنعت است یا خیر؟ چاپ مقالات یکسری مزایایی دارد و یکسری معایب نیز.

چاپ مقاله در مجلات معتبر بین‌المللی و نیز «هم تألیفی» پژوهشگران ایرانی با سایر کشور‌ها قطع به‌یقین عامل تقویت دیپلماسی علمی است. بهره‌برداری از مقالات موضوع بسیار بااهمیتی است، روابطی که با پژوهشگران خارجی داریم و ارتقای رتبه‌های دانشگاه‌های سطح یک کشور مانند دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و مانند آن‌ها، بخش قابل‌توجهی که باعث ارتقای این دانشگاه‌ها در سطح بین‌المللی شده است بحث چاپ مقالات در مجلات با ضریب تأثیر بالا بوده است.

مسئله فعلی، سرعت فزاینده دانشگاه‌های کشور در چاپ صرف مقاله و حرکت در مرز دانش است

اینکه بخواهیم موضوع چاپ مقاله را محدود یا کمرنگ کنیم، رویه درستی نیست، ولی موضوع مهم بحث بهره‌برداری از این مقالات است. بسیاری در صنعت و دولت معتقد به استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها هستند. آیا اینکه این مقالات قابل بهره‌برداری هستند یا خیر به این برمی‌گردد که در چاپ مقالات بین‌رشته‌ای پژوهشگران ایرانی جزو ۵ کشور نخست دنیا هستند. در مجلاتی که کار تحقیقاتی آن‌ها به چاپ می‌رسد، کیفیت لازم را دارد.

قطعاً مقالات در بسیاری از رشته‌ها قابل بهره‌برداری است. ولی از این لحظه به بعد توپ در زمین دانشگاهیان و پژوهشگران نیست. دانشگاهیان اعم از اساتید و دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری، پژوهش خود را انجام داده‌اند و مقاله خود را به چاپ رسانده‌اند، اینکه بتوانند ارتباطی با صنعت و محیط خارج از دانشگاه بگیرند، سالیان سال است که به خاطر وجود موانعی عملاً ممکن نیست.

نخستین مانع آن، حمایت مالی است اگر به دنبال انجام پایان‌نامه‌ها و تحقیقات مسئله محور هستیم و می‌خواهیم مشکلات صنعت را رفع کنیم، نیازمند این هستیم که پژوهانه‌های پژوهشی را از نهاد‌های ذی‌ربط دریافت کنیم. زیرا تحقیقات برای اعضای هیئت‌علمی و نیز دانشجو هزینه دارد. بحث بعدی در رابطه با حمایت‌های معنوی است، دانشجو که از سوی دانشگاه به یک واحد صنعتی معرفی‌شده است متأسفانه آن واحد همکاری‌های لازم را انجام نمی‌دهد داده‌های موردنیاز را در اختیار پژوهشگر قرار نداده‌اند. تحقیقات دانشگاه نیز به همین دلیل در مرز دانش باقی‌مانده است. البته قطع به‌یقین امکان استفاده از پتانسیل دانشگاه‌ها را برای برطرف کردن نیاز‌های جامعه داریم، اما حمایت معنوی دولت واحد‌های صنعتی را می‌طلبد.

شهرکی: در ابتدا اگر بخواهیم بگوییم اساساً اساس تشکیل دانشگاه چیست؟ اساس تشکیل دانشگاه این است که در کنار صنعت بازوی پیشرفت کشور هستند. اما به‌شخصه این دو را دو پای پیشرفت کشور می‌دانم. صنعت از یکسو نیاز مالی را رفع می‌کند از سوی دیگر تجهیزات را در اختیار قرار می‌دهد دانشگاه نیز نیروی انسانی را تربیت می‌کند و در اختیار صنعت قرار می‌دهد و صنعت با استفاده از این نیرو به پیشرفت کشور در هر زمینه‌ای کمک می‌کند. به همین دلیل از عبارت پا استفاده می‌کنم، زیرا هرکدام از پا‌ها لنگ بزند سرعت حرکت روبه‌پیشرفت کشور کاهش پیدا می‌کند.

این دو باید به‌موازات هم و با هماهنگی کامل حرکت کنند، دو پا باید بانظم و ریتم خاصی حرکت کنند، نمی‌شود که یک‌پا دو گام بردارد و پای دیگر فقط یک گام به جلو بردارد باعث می‌شود تعادل به هم بخورد. مشکل فعلی کشور، سرعت فزاینده دانشگاه‌های کشور در مرز دانش است که به تولید مقاله بسنده می‌کنند و در سوی دیگر نیز مشکل صنعت این است که یک فنّاوری را سال‌ها پیش وارد کرده‌اند و همچنان از آن بدون روزآمدسازی استفاده می‌کنند.

بیشتر بخوانید:

اینکه چه عاملی باعث شده پای صنعت از پای دانشگاه عقب بیفتد، ناشی از ورود ایراد به سیستم آموزشی است. آموزش‌ها در مقطع کارشناسی به‌صورت سنتی برگزار می‌شود به این شکل که استاد مباحثی را در کلاس تدریس کرده و به حل یک مسئله تئوری بسنده می‌کند. در مقطع تحصیلات تکمیلی نیز به دو صورت این رویه دنبال می‌شود. تدریس در این مقاطع یا مشابه مقطع کارشناسی، آموزش محور است که خروجی خاصی ندارد یا سیستم آموزش-پژوهش محور است که یک پایان‌نامه یا رساله و یک پروژه تعریف می‌شود و قرار است ثمره‌ای داشته باشد.

«هم تالیفی» پژوهشگران ایرانی با سایر کشور‌ها عامل تقویت دیپلماسی علمی است

متأسفانه عموم جامعه دانشگاهی ما میل به چاپ مقاله دارند و اصلاً بهره‌برداری از این مقالات مهم نیست. همان‌طور که این‌همه پایان‌نامه در کتابخانه‌های دانشگاه‌ها در حال خاک خوردن است. درحالی‌که هزینه‌های بسیاری شامل هزینه‌های مالی و نیز هزینه‌های زمانی توسط کشور، دانشگاه، صنعت، اساتید و دانشجویان در این راستا می‌شود. البته مقاله محوری مزیت هم دارد. اما باید پا‌به‌پای نیاز صنعت پیش برود. مزیت مهم مقاله محوری در رابطه با شخصی است که به‌تازگی می‌خواهد یک کار تحقیقاتی را شروع کرده و یاد بگیرد. مقاله دست دانشجو را گرفته و او را راه می‌اندازد. فرمت یک مقاله شامل چکیده، مقدمه، روند آزمایش‌ها و ارائه نتایج است. روالی را برای شروع اینکه دانشجو موضوعی در ذهن می‌پروراند، اما نمی‌داند آن را از کجا آغاز کند، دارد.

معایب مقاله‌نویسی نیز این است که تعداد بسیاری از مقالات، تبدیل به گزارش کار، شده است. یا نگاه کاذبی در اساتید ایجادشده است که اسم چه کسی در هر مقاله، بالاتر نوشته می‌شود و این ترتیب، معیار دانشجو برای انتخاب اساتید می‌شود. هرچند چاپ مقاله برای بالا بردن رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌ها در جهان موردنیاز و بااهمیت است، اما این موضوع، خلاقیت را دانشجو می‌گیرد. هرچند منکر لزوم چاپ مقاله نیستم، اما هدفمند نیست و به این دلیل با مشکلات عدیده مواج شده‌ایم. مورد بعدی این است که خودباوری را از دانشجو می‌گیرد، به‌شخصه بعد از چاپ ۱۶ مقاله به این نتیجه رسیدم که این نتایج در کجا به کمک صنعت آمد؟ کدام نیاز جامعه و مسئله کشور را حل کرد؟ البته جای خوشحالی است که در ادامه وارد صنعت شدم و زمانی که از علمم برای رفع نیاز‌های کشور استفاده کردم و افسوس خوردم که به‌جای ۲۰ سالگی در ۳۰ سالگی برای رفع نیاز صنعت کشور دست به کارشده‌ام و در ۱۰ سال گذشته در پی نمره و مقاله و آموزش سنتی وقت را به بطالت سپری کرده‌ام درحالی‌که باید از رویه جاری عبور کنیم.

**از ضرورت تعریف پایان نامه‌های مسئله محور با حمایت صنایع تا لزوم حذف دروس عمومی برای گروه فنی و مهندسی

آنا: پیشنهادتان برای ارتقا یا اصلاح پژوهش در کشور را توضیح دهید؟ به‌طورکلی فضای ارتباطی ضعیف میان رابطه صنعت و دانشگاه در کشور وجود دارد و صنعت و دانشگاه یک گلگی تمام‌نشدنی از هم دارند از یک‌سو صنعت می‌گوید به این دلیل که دانشجو بدون تحصیل تخصص دانش‌آموخته می‌شود، پارامتر‌های موردنیاز برای جذب در صنعت را ندارد و عموماً مهارت محور نیستند، از سوی دیگر دانشگاه معتقد است صنعت اعتمادی به تولیدات دانشگاه‌ها ندارد و ترجیحاً به واردات نیاز‌های خود رو می‌آورد، همچنین نیرو‌های متخصص دانشگاهی را به خدمت نمی‌گیرد، تحلیل شما از شرایط موجود چیست؟

موسوی: به لحاظ کیفیت پژوهشی در سطح بالایی در دنیا قرار داریم. پتنت یا ثبت اختراعاتی که رخ می‌دهد یک نمونه از آن است. مقالاتی که در مجلات معتبر به چاپ می‌رسند نیز نشان‌دهنده کیفیت بالای پژوهش در سطح دانشگاه‌های کشور هستند. این گله‌گزاری گله به حقی است و انتظار بیشتری نیز نمی‌توان داشت. زیرا دانشجویی که از مقطع کارشناسی تا پایان دوره دکتری تماماً در محیط دانشگاه و آزمایشگاه محدود بوده است، بدون مهارت‌آموزی یک‌باره به دنیای صنعت ورود می‌کند و باید مهارت‌های بسیاری را کسب کند، زیرا پروژه‌های واقعی صنعتی را پیش از آن در دانشگاه انجام نداده است.

بیشتر بخوانید:

پیشنهادم در این راستا تعریف پایان‌نامه‌های مسئله محور با حمایت واحد‌های صنعتی ضرورت دارد. البته نظام ایده‌ها و نیاز‌ها (نان) که از سوی وزارت علوم راه‌اندازی شده است تا امروز تأثیر کمرنگی در تحقق این امر در دانشگاه‌های سطح یک کشور داشته است، زیرا واحد‌های صنعتی همچنان از انجام حل مسائل خود، توسط دانشگاه‌ها استقبال کمرنگی می‌کنند. البته چند نهاد مهم مانند معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری؛ دیوان محاسبات کشور، مرکز پژوهش‌های مجلس در چند سال اخیر از پتانسیل دانشگاهیان اعم از اساتید و دانشجویان ممتاز در تصمیم‌گیری‌های خود استفاده می‌کنند و مشاوره می‌گیرند.

دروس عمومی برای گروه فنی و مهندسی حذف شود واحد‌های مهارتی جایگزین شود

پیشنهاد دومم این است که کارآموزی نباید محدود به دوره کارشناسی باشد. کارآموزی را در مقطع ارشد و دکتری نیز می‌توانیم داشته باشیم. تعریف پروژه‌های مسئله محور در دوره‌های تحصیلات تکمیلی توجیه منطقی‌تری دارد. اساتید می‌توانند با پتانسیل علمی خود و مساعدت از بیرون کارآموزی‌هایی برای دانشجویان ارشد و دکتری تعریف کنند و پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که تعریف می‌شوند در صورت حمایت مادی و معنوی، بتوانند مسئله محور باشند و مسائل صنایع را رفع کنند.

هرکدام از صنایع بنا به مسائل و چالش‌های خود، اعلام نیاز کنند واقعاً در میدان باشند و هر مساعدتی که لازم باشد، انجام دهند. دانشجویان نیز مهارت‌های لازم را فرابگیرند. با این راهکار، خلأ‌هایی موجود در دانشگاه‌ها که باعث ایجاد نگرانی در دانشجویان تحصیلات تکمیلی به دلیل قرار نگرفتن در محیط صنعتی، عدم آشنایی با شرایط عملیاتی و نیز کارکرد آن دستگاه، برطرف می‌شود.

شهرکی: یکی از مؤلفه‌های ارتقای کیفیت پژوهش در آموزش عالی تدریس مدیران صنعتی در دانشگاه‌ها برای افزایش مهارت‌آموزی دانشجویان است. همان‌طور که تغییر رویکرد تعیین برندگان نوبل ایرانی از تک‌محوری به چندبعدی را در سال ۱۴۰۰ شاهد بودیم و صرف تعداد چاپ کتاب یا مقاله نبود و فعالیت‌های دانش‌بنیانی نیز حائز امتیاز بود یا در طرح شهید احمدی روشن ثبت اختراع مهم بود.

در رابطه بااینکه چگونه باید از ظرفیت مدیران خوب صنعت در دانشگاه‌ها استفاده شود، باید بگویم که بیشتر اساتید دانشگاهی کتابی را که بلدند آموزش می‌دهند. چیزی که در این فضا می‌تواند تغییر ایجاد کند، مدیران صنعتی هستند. از سوی آموزش دانشکده‌ها باید واحد اجباری تخصصی صنعتی را به مدیران صنعتی که کارشان در یک محیط تولیدی یا آزمایشگاهی است بدهند تا وی آن دروس را به دانشجویان تدریس کند. رویه فعلی در مقطع کارشناسی باید اصلاح شود. باید دروس عمومی برای گروه فنی و مهندسی حذف شود، زیرا نزدیک به دو ترم وقت برای آموزش آن‌ها هدر می‌رود به‌جای آن ۶ واحد مثلاً دو درس ۳ واحدی مهارتی شامل مباحث مقدماتی و پیشرفته به دانشجویان بیاموزند یا اینکه دانشجویان حتی در مقاطع ارشد و دکتری به محیط صنعتی بروند.

روابط صنعت و دانشگاه بدون رفع موانع موجود بهبود پیدا نمی‌کند

یک مؤلفه دیگر لزوم ازدیاد رشته‌های بین‌رشته‌ای است، در زمان ابن‌سینا یک نفر هم می‌توانست پزشک و ریاضیدان شده هم می‌توانست ادبیات بداند. هرچند به سمت عصر جدید آمدیم دانش‌ها تخصصی‌تر شد و به فیزیک، شیمی ریاضی و ... رسید. کم‌کم گرایش‌های تخصصی ایجاد شد درحالی‌که ضرورت گذار از رویه فعلی لازم است. در صنعت نیز به‌شدت نیازمند رشته‌های بین‌رشته‌ای هستیم و متخصصی که پلیمر می‌داند باید فیزیک نیز بداند. لزوم فرصت مطالعاتی صنعتی برای دانشجویان دکتری هم در داخل و هم در خارج از کشور ضروری است. مثلاً دانشجویان فعال در دانشگاه در رشته کامپیوتر را باید به شرکت‌های مطرح جهانی فرستاد تا دوره آموزشی و تحقیقاتی صنعتی ببینند. علاوه بر دانشگاه در صنعت نیز مشغول شوند و آموزش ببینند و در بازگشت به کشور کارآفرین شوند.

گفتنی است، *جایزه البرز (نوبل ایرانی) نخستین و باسابقه‌ترین جایزه علمی کشور با بیش از نیم‌قرن قدمت است که با تأسیس بنیاد علمی فرهنگی البرز در سال ۱۳۴۲ اهدای آن آغاز شد. هدف از تأسیس این بنیاد، کمک به اشاعه علم و فرهنگ کشور و تجلیل از مقام علمی دانشمندان و پژوهندگان برتر ایرانی و تشویق دانشجویان بااستعداد ایرانی است. بنیاد البرز در ۶۰ سال گذشته بیش از هزار نفر از نخبگان برتر علمی کشور را موردحمایت و تشویق قرار داده است.