شهید آوینی؛ مستندسازی که در میانه میدان بود

به گزارش خبرنگار حوزه سینمایی خبرگزاری آنا، در بیست و یکمین روز از اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۹ و در شرایطی که کشور درگیر شیوع ویروس کرونا و عوارض ناشی از آن بود، خبر برگزاری یک جلسه مجازی با حضور مقام معظم رهبری و اعضای ستاد ملی مقابله با کرونا» در رسانه‌ها منتشر شد.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در این ارتباط تصویری که علاوه بر اعضای این ستاد، استانداران ۳۱ استان کشور نیز در آن حضور داشتند، عملکرد ملت و مسئولان را در این زمینه در ابعاد مختلف اجتماعی ـ فرهنگی، درمانی، بهداشتی، علمی، مدیریتی و خدماتی «حرکتی جهادی، عظیم و افتخارآمیز» خواندند و بر ثبت، بازخوانی و روایت هنرمندانه این تلاش و فداکاری ملی تأکید کردند.
ایشان در بخشی از بیانات خود فرمودند: این هم یک مطالبه‌ی جدّی و یک آرزو است؛ ان‌شاءالله این آرزو برآورده بشود- کاش کسانی بتوانند مثل شهید آوینی این جهاد عظیم و عمومی را روایت کنند؛ همچنان که شهید آوینی با آن بیان شیرین و زیبا و اثرگذارِ خودش توانست جزئیّات جبهه را برای ما روایت بکند و آن را ماندگار بکند. کاش کسانی بتوانند این کار را بکنند؛ هم در گفتار و هم در نوشتار و هم در کار‌های هنری و نمایش‌ها و پدیده‌های هنری.

چنین تأکیدی بیش از هر چیز نشان دهنده اهمیت ثبت فعالیت‌های جهادی در زمینه مبارزه با شیوع ویروس کرونا، درمان مبتلایان توسط کادر درمانی، رسیدگی به خانواده‌های آسیب دیده و نیازمند، حمایت مادی و معنوی مردم از این فرایند و تلاش و جانفشانی مدافعان سلامت بود. در این فرایند هم آثار نمایشی و داستانی و هم فیلم‌های مستندنقشی انکارناپذیر داشت.

** حکایت مخاطب وفادار «روایت فتح»

در این میان، ایشان با آوردن نام شهید «سید مرتضی آوینی» به شکلی صریح مسیر پیش روی فعالان این عرصه اعم از فیلمسازان، نویسندگان و هنرمندان و مدیران فرهنگی را روشن کرد. علاقه رهبر معظم انقلاب به اندیشه و سبک فیلمسازی شهید آوینی البته مربوط به امروز و دیروز نیست و سابقه‌ای بسیار طولانی‌تر از آن چه می‌پنداریم دارد. سه دهه پیش و در شرایطی که سید مرتضی آوینی برای عموم مردم و حتی اغلب فیلمسازان و اهالی سینما و تلویزیون ناشناخته بود. حضرت آیت الله خامنه‌ای پیگیر کار‌ها و فعالیت‌های این مستندساز تلویزیون جمهوری اسلامی ایران بودند.

از اواسط دهه شصت پخش مجموعه مستند روایت فتح از تلویزیون سبک جدید از مستندسازی با محوریت دفاع مقدس و حضور رزمندگان اسلام در جبهه‌های نبرد را به ارمغان آورد.

مهدی همایون‌فر به عنوان یکی از دوستان و همکاران شهید آوینی در آن سال‌ها با اشاره به دیدار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که آن روز‌ها رئیس جمهور بودند و سید مرتضی آوینی می‌گوید: فکر می‌کنم در تابستان سال ۶۵ بود که از دفتر ریاست‌جمهوری با من تماس گرفتند که رئیس‌جمهور می‌خواهند با اعضای گروه روایت فتح دیدار کنند. آن موقع ما را که حدود بیست نفر بودیم، کسی نمی‌شناخت. همه این‌ها باعث شد که آن تماس را جدی نگیریم. در کمتر از یک ماه از تماس اول، دوباره تماس گرفتند که رئیس‌جمهور شخصاً می‌خواهند با شما ملاقات کنند.

از عجایبی که ایشان در آن جلسه فرمودند و سال‌ها آوینی از آن یاد می‌کرد این بود که گفتند: «شب‌های جمعه که جلسه‌ی سران سه قوه است، به اعضای جلسه می‌گویم که، چون روایت فتح رأس ساعت ۹:۳۰ شروع می‌شود، یا جلسه را زودتر برگزار کنیم که با روایت فتح تداخل نداشته باشد یا بگذارید که من زودتر از جلسه خارج شوم.»

نکته‌ی دومی که از آن جلسه به یاد دارم این بود که آقا گفتند این قلم و صدایی که پخش می‌شود خیلی زیباست. متن‌ها را چه کسی می‌نویسد؟ از آنجایی که مرتضی خیلی تأکید داشت بر اینکه از باب اخلاص نگوییم این‌ها کار کیست، به ایشان گفتم: آقا اگر بخواهید من بچه‌ها را به شما معرفی می‌کنم، ولی صاحب صدا و نویسنده می‌خواهند معرفی نشوند. آقا هم اصراری نکردند.

** ویژگی‌های مستندسازی به سبک شهید آوینی

اولین مستند جدی سید مرتضی آوینی درباره سیل خوزستان در سال ۱۳۵۸ است که نسخه‌ای از آن باقی نمانده است. «خان گزیده‌ها» عنوان دومین مجموعه مستند آوینی است که البته فیلم‌های باقی‌مانده از آن نیز کیفیت چندانی ندارد و هفت سال پس از شهادت آوینی در سال ۱۳۷۹ از آرشیو تلویزیون به دست آمد.
ماجرای مستند خان گزیده‌ها در روستا‌های شهرستان‌های فیروزآباد، آباده و جهرم در استان فارس می‌گذرد و درباره ظلم خوانین این منطقه، علیه روستاییان است. بخش عمده فیلم بیان سختی‌ها ومصائب روستائیان در زمان سیطره خان‌ها بر آنان است.

«شش روز در ترکمن صحرا» نیز مستندی درباره غائله خلق ترکمن در منطقه ترکمن صحرا است. اما مهم‌ترین مجموعه مستندی که شهید آوینی با آن شناخته می‌شود مجموعه مشهور روایت فتح است. شهید آوینی در روایت فتح نگاهی بدون‌واسطه با دفاع رزمندگان اسلام از این آب و خاک دارد. او نه اسیر فرم می‌شود و نه آن را فدای پیام‌های متعالی فیلم می‌کند.

از سوی دیگر، به‌روز بودن و شناخت مقتضیات زمانه نیز از دیگر ویژگی‌های فیلمسازی شهید آوینی است. او در بحبوحه شدت یافتن عملیات رزمندگان اسلام در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل، وقت خود را صرف پژوهش و تحقیق طولانی نکرده و با گروهی محدود دل به آوردگاه نبرد و بطن ماجرا می‌زند. این زمان‌شناسی باعث شده تا مستند‌های شهید آوینی در هر مقطع زمانی برای بیننده تازگی داشته باشد و زوایای مختلفی از سختی‌های حضور در جبهه‌های نبرد و فداکاری رزمندگان اسلام را به نمایش بگذارد.

برای آوینی دوربین و میکروفون نه یک ابزار که رفیقی همراه است؛ بنابراین تکنیک به نفع ثبت حقیقت عقب‌نشینی می‌کند هرچند روایت فتح هیچ‌گاه از تکنیک خالی نبود. اما آنچه مهم است اسیرنشدن فیلمساز در گرداب تکنیک است. از طرف دیگر آوینی همچنان به قدرت نفوذ کلام و متن آگاه است و در مستند‌های خوداز متن‌های جذابی که با قلم خودبه نگارش درآورده به عنوان مکملی مؤثر برای رویات تصویری بهره می‌برد.

حضور فعالانه و مخلصانه در میدان، روایت صمیمی و بدون واسطه از وقایع، به‌روز بودن، توجه به تکنیک در عین اسیر آن نشدن و توجه به جزئیاتی که گاه از چشم دوربین و فیلمساز دور می‌ماند از جمله ویژگی‌های سبک مستندسازی شهید آوینی بود. در سه سال گذشته و در جریان درگیر شدن بخش‌های مختلف جامعه با پدیده کرونا، ثبت و پرداخته هنرمندانه به ماجرای کرونا مورد توجه فیلمسازان عرصه مستند قرار گرفت. روندی که بستر تولید مستند‌هایی تأثیرگذار و ماندگار از جنس «روایت فتح» را فراهم کرد. بخشی از این آثر علاوه بر در نمایش در رسانه ملی در جشنواره سینما حقیقت و سایر جشنواره‌های سینمای نیز به نمایش درآمده و موفق به کسب جایزه شدند. به این ترتیب این روایت‌های همدلی و مراقبت در زمانه سختی توانست باردیگر اهمیت مستندسازی سبک و سیاق سید شهیدان اهل قلم را یادآوری کند.