معجزه فرهنگی و عالم‌‌گیر امام رضا (ع) در خراسان چه بود؟

حجت‌الاسلام والمسلمین حبیب عباسی مدیرگروه نقد وهابیت تخصصی کلام و ادیان حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری علم و فناوری آنا با اشاره به مناظرات علمی امام رضا (ع) بیان داشت: مناظرات امام رضا (ع) یکی از جلوه‌ها و حوزه‌های معرفتی آن امام بزرگوار را به نمایش می‌گذارد که علاوه بر جنبه علمی و معرفتی، به خوبی شخصیت الهی و وجه اعجازی امامت ایشان را نیز به هر انسانی با هر عقیده‌ای، معرفی می‌کند. استدلال‌های امام رضا (ع) به تورات، انجیل و زبور در مناظره با دانشمندان اهل کتاب، بهره‌گیری از زبان‌های مختلف در مناظرات، پیش‌گویی از غیب و... نمونه‌هایی روشن از این وجه اعجازی است.

** بزرگ‏ترین کتابخانه دوران عباسی

وی با اشاره به فضای فکری و فرهنگی زمان امام رضا (ع) افزود: امام رضا (ع) هنگامی به امامت رسیدند که حرکت علمی و فلسفی و ترجمه کتب یونانی و هندی به زبان عربی آغاز شده بود و با روی کار آمدن مأمون این نهضت ترجمه به اوج خود رسیده بود. نهضت ترجمه در عصر امویان آغاز شد، ولی در عصر عباسیان به اوج خود رسید، و دارالحکمه در بغداد برای همین موضوع تأسیس شد. این مرکز بزرگ‏ترین کتابخانه دوران عباسی بود که عمده آن را کتب رومی و یونان باستان تشکیل می‌‏داد و همچنان به حال خود باقی بود تا به دست مغول ویران شد.

** بلبشوی فکری در عصر امام رضا (ع)!

حجت‌الاسلام عباسی ابراز داشت: ترجمه این کتاب‌‏ها آن هم بی ‏قید و شرط و بدون نقد و بررسی اثر منفی در افراد ساده و مبتدی گذاشت و در مقابل این هجوم سهمگین علوم و فرهنگ‌های عمدتاً بیگانه با روح اسلام، هیچ دستگاه فکری‌ که عهده‌دار نقد این آثار علمی و بررسی میزان سازگاری آن‌ها با آموزه‌های اسلامی باشد، وجود نداشت.

** وسعت زیاد کشور‌های اسلامی و نفوذ فرهنگ‌های مختلف در عصر مأمون

وی ادامه داد: در چنین شرایطی وسعت کشور‌های اسلامی در عصر هارون و مأمون به آخرین حد خود رسید، و طبیعی است که فرهنگ تمام این سرزمین‌ها به مرکز اسلام نفوذ می‌کرد و می‌خواست با فرهنگ اسلام آمیخته شود. از سوی دیگر باید شرایط شگفت حاکم بر منطقه عمومی خراسان بزرگ از نظر تنوع فرقه‌ها و نحله‌های دینی و مذهبی گوناگون و چالش‌هایی که از این ناحیه متوجه اسلام و جامعه مسلمانان بود، مورد توجه قرار گیرد.

** وظیفه سنگین امام رضا (ع) در راستای مبارزه با انقلاب فکری

مدیرگروه نقد وهابیت تخصصی کلام و ادیان حوزه علمیه قم اظهار داشت: در زمان سفر امام رضا (ع) به خراسان بزرگ (اوایل قرن سوم هجری) این منطقه یکی از مهم‌ترین و سنتی‌ترین کانون‌های زرتشتی گری بود و هر یک از ادیان یهود، مسیحیت، صابئی (ستاره پرستان) و جز آن در این منطقه پیروان و حضوری چشمگیر و قابل توجه داشت. با این وجود، امام رضا (ع) وارد طوس می‌شوند و گاه با اصرار مأمون و گاه با استقبال خود ایشان، امام (ع) در جلسات مناظره‌ای شرکت می‌کنند که در آن دانشمندان و علمای مذاهب و فرق مختلف به بیان اشکالات و شبهات گوناگون علیه حقیقت اسلام می‌پردازند.

وی گفت: از این رو وظیفه سنگین امام رضا (ع) در راستای مبارزه با این انقلاب فکری عمیق و حفظ اصالت اسلامی در برابر این انحرافات و افکار آشفته بر عهده داشتند، به خوبی روشن می‌شود.

** هدف مأمون از برگزاری مناظرات

حجت‌الاسلام عباسی با اشاره به انگیزه‌های مأمون در برگزاری چنین مناظراتی تصریح کرد: می‌توان گفت مأمون از تشکیل این جلسات، یکی از ۲ هدف ذیل را تعقیب می‌‏کرد که هر یک از این ۲ هدف، در صورت تحقق، به خلافت و قدرت او استحکام می‌‏بخشید، زیرا اگر امام (ع) در برابر این دانشمندان گوناگون از فرق مختلف پیروز می‌‏شد، برای مأمون برگ برنده‏‌ای بود، زیرا ثابت می‌‏کرد که فردی را برای ولایتعهدی برگزیده که دارای چنین علم و دانش است و به خانواده‏ای پیوسته است که چنین فضایل و مناقبی دارند.

وی افزود: اگر امام (ع) در این مناظرات شکست می‏‌خورد، در این صورت مقام و موقعیت امام در انظار مردم مخصوصاً ایرانیان که سخت به اهل بیت عصمت علاقه داشتند، پایین می‌‏آمد و از علاقه مردم به او کاسته می‌‏شد، و این نیز برای مأمون برگ برنده‏‌ای بود. البته باید فراموش نشود که این مناظرات از منظر امام (ع) تنها جنبه تحمیلی نداشتند، بلکه شاهدیم خود حضرت نیز از این مناظرات استقبال می‌کردند و حتی در برخی موارد (همچون مناظره با ابن قره نصرانی و نیز مناظره با اهالی بصره و کوفه) خود ایشان باب بحث و گفتگو با طرف مقابل را باز می‌کردند.

این کارشناس دینی با تأکید بر اینکه امام رضا (ع) در مناظرات، صحنه را عوض کرده و جمعیت را محو علم و دانش خویش می‌کردند، خاطرنشان کرد: امام رضا (ع) در این مناظرات به مبارزه با انحراف فکری‌ که جامعه اسلامی آن عصر با آن مواجه بود، پرداختند. همچنین برای اثبات جایگاه امامتشان بهره بردند. زیرا با شهادت امام کاظم (ع)، اختلافی بین جماعت شیعه ایجاد می‌شود که باعث ایجاد یک فرقه منحرف دیگر به نام واقفه شد.

**‌ چرا امام رضا (ع) به بصره رفت

وی ادامه داد: با نگاهی به تاریخ روشن می‌شود که امام رضا (ع) در مواجهه با این فرقه، از طرق مختلف به مبارزه با این جریان در هم آمیخته پرداختند که یکی از آن‌ها آوردن دلیل و برهان بر امامت خویش بود. حضرت (ع) با سفر به بصره و کوفه و حاضر ساختن مردم و بزرگان ادیان مختلف و بحث و گفتگو با ایشان و نیز با انجام معجزات متعدد، جایگاه امامت را برای خویشتن اثبات و این اختلاف بین مردم را ریشه‌کن کردند.

** مناظرات چهارگانه امام رضا (ع) با دانشمندان غیر مسلمان

حجت‌الاسلام عباسی با اشاره به مناظرات چهارگانه امام رضا (ع) با دانشمندان غیر مسلمان بیان داشت: یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین مجالس مناظره امام رضا (ع)، بحث و حجت آوری ایشان در یک جلسه طولانی با تعدادی از بزرگان مذاهب غیر مسلمان در حضور مأمون بود. در این جلسه حضرت (ع) با جاثلیق؛ عالم بزرگ مسیحی، رأس الجالوت؛ بزرگ یهودیان، هربز اکبر؛ بزرگ زرتشتیان و عمران صائبی؛ دانشمند شبه مادی مناظره کردند و موفق شدند به بهترین وجه، گاه با استدلال به کتاب‌های مورد قبول طرف مقابل و گاه با استدلال به مسلمات عقلی، همگی آنان را مغلوب سازند، به طوری که در پایان جاثلیق به یگانگی خداوند متعال اقرار کرد و عمران صائبی نیز ایمان آورد و مسلمان شد.

وی گفت: شاید اولین و واضح‌ترین نتیجه برگزاری این مناظرات، به شکست انجامیدن توطئه‌ها و اهدافی بود که مأمون و دستگاه حکومتی او برای برگزاری این جلسات در نظر گرفته بودند، نقشه‌های مأمون همواره نتایج معکوسی به بار می آورد و به جای سست شدن موضع ایشان، مردم اعتراف می‌کردند که به راستی او شایسته خلافت است نه مأمون.

** یکی از بهترین نتایج این مناظرات امام رضا (ع)

مدیرگروه نقد وهابیت تخصصی کلام و ادیان حوزه علمیه قم اظهار داشت: این مناظرات سبب شد تا فضای فکری و فرهنگی حاکم بر آن روز جامعه خراسان و دیگر مناطق اسلامی با ارائه معارف اصیل اسلامی از انحراف در امان نگه بماند. مناظرات امام رضا (ع) از نظر پاسداری از حریم اسلام و خط اصیل مکتب شیعه، تأثیر به سزایی در مجامع مختلف مسلمین و غیر مسلمین گذاشت. این مناظرات به همگان ثابت کرد که ادعای اسلام مبنی بر برتر و جاودانه بودن آن، فقط در حد یک شعار نیست، بلکه در مقام اثبات و مناظره با مخالفین از ادیان و مذاهب دیگر می‌تواند این حقیقت را به اثبات برساند.

وی افزود: می‌توان یکی از بهترین نتایج این مناظرات را ایمان آوردن برخی از مناظره‌کنندگان دانست. همچنین علوم و معارف دینی‌ که در ضمن سخنان امام رضا (ع) مطرح شد، یکی دیگر از ثمرات ارزشمند این جلسات مناظره است. باید توجه کرد که وجود مخاطب قابلی همچون عمران صائبی بود که موجب شد گنجینه‌ای از حکمت‌ها و معارف والای توحیدی از جانب حضرت برای آیندگان باقی بماند.

حجت الاسلام عباسی ابراز داشت:، اما تنها محتوای این مناظرات نیست که باید مورد توجه قرار گیرد، بلکه روش و ویژگی‌های مناظرات حضرت نیز اسلوبی و بهترین مرجع برای کسانی است که قصد قدم گذاشتن در وادی نشر علوم و معارف دینی را دارند، به طوری که بدانند چگونه با سرمشق قرار دادن روش امام (ع) در این جلسات، با سعه صدر و با استفاده از اصول و قوانینی منطقی و عقلانی وارد دفاع و تبلیغ دین شوند و سعی کنند بدون آنکه از مسیر حق خارج شوند، در تبادل اندیشه‌ها و نحله‌های مختلف فکری همان رویه ایشان را پیش گیرند.