امام خمینی (ره) چگونه رهبری مبارزه را از دست روشنفکران خارج کرد؟

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ خبرگزاری علم و فناوری آنا، در پی طرح لایحه انجمن‏های ایالتی و ولایتی در مجلس شورای ملی در سال ۱۳۴۱ شمسی، امام خمینی (ره) با دستگاه پهلوی به مبارزه پرداخت.

اوج این مرحله از نهضت، یورش رژیم به مدرسه فیضیه و ضرب و شتم و کشتار طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ شمسی بود. در واکنش به اعمال رژیم پهلوی، حضرت امام در عاشورای سال ۴۲، سخنرانی کوبنده‏ای علیه نظام شاهنشاهی ایراد کرده و از شاه و اسرائیل به شدت انتقاد کردند.

به دنبال این سخنرانی افشاگرانه، آن حضرت دستگیر و زندانی شد. خبر دستگیری مرجع تقلید مردم، به سرعت در قم و سپس در تهران و سایر شهر‌ها انتشار یافت.

مردم قم به خیابان‏ها ریختند و با تقبیح عمل دولت در دستگیری امام به راهپیمایی اعتراض‏آمیز پرداختند. رژیم که در برابر قیام ملت، تظاهرات کنندگان را با خشونت سرکوب کرد. از تعداد شهدای ۱۵ خرداد آمار صحیحی در دست نیست، ولی تعداد شهدا را بین ۵ تا ۱۵ هزار نفر تخمین زده‏‌اند.

در این میان علی‏رغم سانسور شدید خبری، اخبار مربوط به دستگیری رهبر نهضت اسلامی ایران و قیام پانزدهم خرداد و کشتار‌های آن، در مدت کوتاهی در سراسر کشور پخش شد و موجی از نفرت و خشم علیه شاه به راه افتاد. سرانجام حضرت امام پس از ده ماه بازداشت، در هجدهم فروردین ۱۳۴۳ از زندان آزاد شدند و پس از آزادی نیز همان مسیر قبلی را ادامه دادند.

قیام ۱۵ خرداد، نقطه عطفی بود در تاریخ مبارزات ملت قهرمان ایران که حضرت امام، آفریننده و شکل دهنده آن قیام الهی بود. روحانیان انقلابی در تداوم این حرکت عظیم و پرخروش امت مسلمان ایران، طی یک دوره پانزده ساله، نقشی اساسی داشتند و در این مدت، سالروز قیام ۱۵ خرداد، هیچ‏گاه در سکوت و خاموشی سپری نشد؛ زیرا که ۱۵ خرداد، برای امت قهرمان و شهیدپرور ایران از اهمیت و اعتبار ویژه‏ای برخوردار بوده و همواره خواهد بود.

به همین دلیل با دکتر سید مصطفی تقوی پژوهشگر ارشد پژوهشکده تاریخ معاصر و نویسنده کتاب تحسین شده «ایران در فرایند انقلاب؛ امام خمینی و چالش‌های سنت و مدرنیته» به گفتگو نشستیم که بخشی از نکات مطرح شده توسط ایشان در ذیل می‌آید.

***

 تقوی عنوان کرد: قیام پانزده خرداد دستاورد بینش و روش ویژه امام خمینی بود. هیچ جریان سیاسی دیگری، حتی مراجع دینی در تولید بینش و روش قیام حضور نداشتند و به چنین بینش و روشی باور نداشتند. اگر معدودی هم صرفاً در مقام نظر، ادعای چنین بینشی را داشتند به هیچ وجه در روش، معتقد به ایجاد "عاشورا "نبودند. اما ایشان افزون بر اقدامات نظری و عملی ابتکاری تا قبل از سال ۱۳۴۱، پس از رحلت آیت الله بروجردی نیز مبتکر و پیشنهاددهنده و پیشتاز همه اقدامات مبارزاتی بود که در برابر رژیم انجام گرفت.

 این پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: وی با مجموعه فعالیت‌ها و اقدامات و ادبیات سیاسی انقلابی خود در برابر حکومت، بستر و میدان مبارزه عمومی با رژیم را خلق می‌کرد و عملا مراجع و علما و سایر گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی را در برابر عمل انجام شده قرار می‌داد و آنان ناگزیر از اعلام موضع می‌شدند. به عبارتی، همه در میدانی که با ابتکار ایشان طراحی می‌شد به فعالیت کشانده می‌شدند و بدون اقدامات ایشان، دیگر مراجع دینی حاضر و قادر به مبارزه نبودند.

 وی افزود: ایشان با مبانی فلسفی، عرفانی، انسان شناختی و جامعه شناختی فقهی و اصولی و سیاسی که داشت درباره استعمار و تمدن غرب، تحولات ایران معاصر، دین و سیاست و کارکرد حکومت پهلوی به تأمل پرداخته و به شناخت ویژه خویش رسید.او به عنوان یک فقیه اصولی، با تکیه بر عقل و اجتهاد رفع تهدید تمدن غرب از هویت و استقلال ایران را بنیادی‌ترین نیاز و مهمترین مطالبه جامعه ایران تشخیص داد. امام با دریافتی که از دین و آموزه‌های دینی از قبیل تقیه، امر به معروف و نهی از منکر، عاشورا و ... داشت و همچنین با تشخیص عمق تهدید‌ها و حکومت پهلوی به عنوان بزرگترین منکر جامعه الگوگیری از امام حسین (ع) یعنی روش «عاشورایی» را مبنای کنش سیاسی خود قرار داد.

 تقوی عنوان کرد: ایشان که مبانی این بینش و روش را در آثار خود از دوران رضاشاه مطرح کرده بود، در سال‌های پس از قیام پانزده خرداد نیز در آثاری، چون تحریرالوسیله، البیع و حکومت اسلامی با تفصیل بیشتری ارائه کرد. بنابراین، مهمترین ویژگی‌هایی که قیام پانزده خرداد را از دیگر جنبش‌ها و جریان‌های سیاسی متمایز کرد و باعث پیامد‌های متفاوتی شد، بینش و روش حاکم بر آن بود همه پیامد‌های این قیام، و حتی دیگر ویژگی‌های آن از همین دو ویژگی اصلی ناشی می‌شوند. زیرا این دو ویژگی عامل اصلی تغییر تراز مطالبات جامعه شدند. بدین معنا که مطالبات جامعه از اموری مانند آزادی انتخابات و نیاز‌های رفاهی که سقف مطالبات دیگر جریان‌های سیاسی مدعی رهبری در آن مقطع تاریخی بودند، به مقوله‌های کلان و نیاز‌های بنیادینی، چون اجرای احکام اسلام و حفظ استقلال کشور و رفع خطر استعمار و صهیونیسم تغییر یافت.

 وی گفت: در مطالبات گروه‌های سیاسی دیگر، فرض بر پذیرش اصول و کلیت برنامه‌های رژیم و اصلاح فروع آن بود. در حالی که مفروض مطالبات قیام پانزده خرداد به چالش کشاندن اصول و اساس برنامه‌های حاکمیت بود.

 این پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: در قیام پانزده خرداد امام خمینی پایه مطالبات خود را اجرای احکام اسلام تأمین استقلال کشور و دفع خطر استعمار و صهیونیزم قرار داد و آشکارا رژیم پهلوی را متهم به وابستگی به استعمار و صهیونیسم و نقض اصول یاد شده کرد.

 وی افزود: بدین ترتیب ایشان مطالباتی ماهیتاً متفاوت با مطالبات دیگر گرو‌های سیاسی مطرح کرد که برای نخستین بار عملا تراز و عرصه و آرایش و رهبری و راهبرد مبارزه سیاسی در جامعه ایران را دگرگون ساخت. طرح مطالبات معوقه تاریخی ملت از آغاز قاجار تا آغاز مبارزه در سال ۱۳۴۱ یعنی رفع تهدید از هویت ملی و استقلال ایران باعث ارتقای تراز مطالبات جامعه و رشد کمی و کیفی مبارزه شد.

 نقوی عنوان کرد: به بیان دیگر طرح مطالبات یاد شده باعث توجه جامعه ایران به دلایل ناکامی نهضت‌های مشروطه و ملی شدن نفت و مسئولیت حکومت پهلوی در استمرار و تعمیق این ناکامی‌ها شد. بدین ترتیب نهضت پانزده خرداد موجب رشد و آگاهی توده‌های مردم و تکامل مبارزات سیاسی آنان شد.

وی افزود: در اثر همین تکامل بود که جامعه ایران پس از پانزده خرداد به ناکارآمدی سلطنت مشروطه در قالب حکومت پهلوی و ضرورت عبور از آن آگاه شد از این مقطع است که موضوع براندازی رژیم از سوی گروه‌های مبارز سیاسی مطرح شد و رویکرد انقلابی و براندازانه به یک ارزش سیاسی و اجتماعی تبدیل و هدف همه حرکت‌هایی شد که می‌خواستند برای خود پایگاه مردمی کسب کنند.

این پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: گروه‌هایی که می‌خواستند در چارچوب قانون اساسی مشروطه و به روش پارلمانتاریستی مبارزه کنند در نظر ملت محافظه کار و ناکارآمد تلقی شده و خود اذعان داشتند که آخرین نسلی اند که با این روش، فعالیت سیاسی می‌کنند.

 وی اظهار کرد: از منظر جامعه شناختی عرصه مبارزه برای تحقق مطالبات تاریخی، مدیریت ویژه خود را می‌طلبید به همین دلیل امام خمینی به عنوان مبتکر بینش و روشی که قیام را خلق کرده بود گزینه طبیعی جامعه شد. این امر در فرایند دستگیری بازداشت و آزادی ایشان عملاً از سوی علما و جامعه تحقق یافت و تثبیت شد انتقال مدیریت مبارزه و تحولات جامعه از شخصیت‌ها و احزاب سکولار به یک مرجع دینی از مهمترین پیامد‌های قیام بود که موجب دگرگونی اساسی در روند تحولات بعدی شد.