زنده‌باد کارآزمایی بالینی تصادفی

خبرگزاری علم و فناوری آنا- محمدامین پورحسینقلی؛ چند سال قبل و در دوران دانشجویی، یکبار تعطیلات میهمان مادربزرگ بودم و از قضا دچار سرماخوردگی و سرفه شدم. مادربزرگ عزیز برای درمان سرفه، جوشانده گل بنفشه تجویز کرد. در حقیقت خودش در باغچه می‌کاشت، خشک می‌کرد و برای سرماخوردگی مصرف می‌کردم. اعتراف می‌کنم طعم افتضاحی داشت و آنقدری هم یادم نمی‌آید که بالاخره سرفه‌ام با آن جوشانده بهتر شد یا با شربت ضد سرفه‌ای که پزشک تجویز کرده بود. جوشانده گل بنفشه یک درمان در طب سنتی برای سرفه است. اما آیا چون این درمان در طب سنتی توصیه شده می‌توان آن را معتبر یا غیرمعتبر دانست؟

برای این پرسش پاسخ بله یا خیر قاطعانه وجود ندارد. در حقیقت برای یافتن پاسخ ناچار به اجرای آزمایشی هستیم که به آن کارآزمایی بالینی می‌گویند. اگر به فهرست داروهای ضد سرفه در داروخانه‌ها نگاهی بیندازید متوجه خواهید شد که بسیاری از توصیه‌های پیشینیان ما که هنوز هم در طب سنتی مطرح می‌شوند حالا در قالب طب مدرن به درمان راه پیدا کرده‌اند. مثلا شربتهای ضد سرفه بر پایه عسل، یا همین گل بنفشه و یا آویشن. اما چگونه این اتفاق افتاده؟ آیا صرفا به دلیل توصیه گذشتگان ما یا کتابهای طب سنتی، مجازیم هر درمانی را در قالب دانش جدید هم بپذیریم؟ و اصلا گذشتگان ما از کجا فهمیدند بین این همه گیاهان موجود در اطرافشان باید آویشن و گل بنفشه را به عنوان ضد سرفه مصرف کرد (و نه مثلا ترتیزک یا ترب سیاه!)؟

پاسخ این سوال آزمون و خطاست و چه بسیار انسانها از عهد قدیم جان خود را نثار این آزمون و خطا کردند تا بفهمیم مثلا جوشانده ترتیزک یا فلفل سیاه به درد درمان سرفه و آسم نمی‌خورد و چیز دیگری لازم است! سرآمدان طب کهن چون بقراط و پورسینا و جالینوس به یقین هریک سهمی در این مشاهدات و آزمونها داشته‌اند تا رساله‌های دارویی خود را نگارش کنند. دانشی از آسمان بر گذشتگان و قدما نازل نمی‌شده و همه آنچه تجربیات گذشته و مشاهدات خودشان را تبدیل به دانش طب می‌کردند. اما دانش جدید در عصر حاضر روشی دقیق‌تر و کم خطرتر برابر ما گذاشته است تا داروها و روشهای درمانی را بررسی کنیم و این روش، کارآزمایی بالینی است.

کارآزمایی بالینی یک فرآیند تحقیقی است که در آن متخصصان به بررسی اثربخشی و ایمنی یک درمان، دارو، روش تشخیصی و یا روش پیشگیری در بیماری‌ها می‌پردازند. این فرآیند عموماً در محیط بیمارستان یا مراکز درمانی انجام می‌شود و در طول آن، اطلاعاتی درباره عوارض جانبی، اثربخشی، دوز مناسب و یا تداخل با داروهای دیگر جمع‌آوری می‌شود. کارآزمایی‌های بالینی مراحل و شرایطی دارند و به این معنی نیست که در اولین مرحله، دارو را به بیماران تجویز کنیم و منتظر نتیجه شویم. اولین گام، انجام آزمایش دارو در آزمایشگاه و بر روی حیوانات آزمایشگاهی است. وقتی در این مرحله درباره بی‌خطری و اثر مثبت دارو مطمئن شدیم وارد اولین مرحله آزمایش انسانی می‌شویم که به آن کارآزمایی فاز اول می‌گویند.

در این مرحله، مهمترین هدف بررسی ایمنی و تحمل‌پذیری محصول است و معمولا دارو برروی گروهی از افراد سالم (با تعداد محدود) آزمایش می‌شود تا اطلاعاتی درباره دوز مناسب و عوارض جانبی احتمالی حاصل شود. وقتی آزمایش با موفقیت از این مرحله عبور کند و عوارض خطرناکی مشاهده نشود، وارد کارآزمایی فاز دوم می‌شویم. در این مرحله، هدف اصلی بررسی اثربخشی محصول در یک نمونه اولیه از بیماران است و دارو برروی گروهی از بیماران مبتلا به یک بیماری خاص بررسی می‌شود تا تأثیر آن بر روی بیماری مورد نظر بررسی گردد و مشخص شود آیا واقعا دارو منجر به بهبود بیماری می‌شود؟ اگر دارو از این مرحله نیز با موفقیت عبور کند، وارد فاز سوم کارآزمایی می‌شویم که مرحله نهایی است و دارو برروی گروه بزرگی از بیماران آزمایش می‌شود تا اطلاعات کافی درباره اثربخشی و ایمنی جمع‌آوری گردد.

این نوع کارآزمایی‌ها معمولاً تعداد زیادی بیمار را شامل می‌شوند و برای ثبت دارو در سازمان‌های مربوطه و تأیید آن برای استفاده عمومی ضروری است. در برخی مراحل کارآزمایی‌ها گاهی نیاز است که چند گروه از بیماران وارد آزمایش شوند و درمانهای مختلف دریافت کنند و سپس با هم مقایسه شوند تا بهترین و موثرترین یا کم عارضه‌ترین درمان انتخاب شود. این بیماران معمولا به طور تصادفی در گروهها قرار می‌گیرند تا هیچ سوگیری و خطایی اتفاق نیفتد. برای انجام مقایسه‌ها، از محاسبات آمار و ریاضی و نرم‌افزارهای کامپیوتری استفاده می‌شود و همه اینها ابزاری هستند که دانش جدید به پزشکی هدیه کرده است. اما حتی این هم پایان راه نیست.

داروها پس از دریافت مجوز و ورود به بازار همچنان مورد پایش قرار می‌گیرند تا پس از چند سال و مصرف در مقیاس انبوه باز هم اثربخشی و عوارض جانبی احتمالی آنها بررسی شود. چه بسیار داروها که در این مرحله و با مشخص شدن وجود برخی عوارض جانبی یا تولید داروهای موثرتر و ارزان‌تر، از چرخه بازار کنار رفتند و با درمان دیگری جایگزین شدند. کارآزمایی بالینی اکنون به ما کمک می‌کند که بسیاری از درمانهای پیشینیان را نیز مجدد به عرصه آزمون و خطا درآوریم و با ابزاری دقیق‌تر به مطالعه آنها بپردازیم و به این گونه، توانسته‌ایم بسیاری داروهای گیاهی را به روشی علمی بررسی و سپس تولید کنیم. اینگونه است که شربت ضد سرفه عسلی با گل بنفشه داریم که بر اساس همین کارآزمایی‌ها موثر و بی‌عارضه هستند و بر اساس همین کارآزمایی‌ها دانسته‌ایم که برخی دیگر از توصیه‌های طب قدیم بی‌اثر یا پرعارضه هستند مانند حجامت.