هر آنچه لازم است درباره طرح‌های توسعه شهری بدانیم

گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا - محمدعلیم الفتی‌راد؛ طرح توسعه، شناسنامه یا سند هویت هر شهر است و تولد، رشد و نمو، شکوفایی، موجودیت، موفقیت یا ناکامی شهر بسته به میزان اجرا و پایبندی به ضوابط این سند است، در این گزارش به ارائه انواع طرح‌های توسعه شهری می‌پردازیم:     

* طرح جامع سرزمین

 طرحی است که شامل استفاده از سرزمین در قالب هدف‌ها و خط‌مشی‌های ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکانات، منابع و مراکز جمعیت شهری و روستایی کشور و حدود، توسعه و گسترش شهر‌ها و شهرک‌های فعلی و آینده و قطب‌های صنعتی و کشاورزی و مراکز جهانگردی- خدماتی بوده و در اجرای برنامه‌های عمرانی بخش‌های عمومی و خصوصی - ایجاد نظم و هماهنگی می‌کند.  

*طرح کالبدی ملی و منطقه‌ای

طرح‌های کالبدی ملی و منطقه‌ای با هدف مکانیابی برای گسترش آینده شهر‌های موجود و ایجاد شهر‌ها و شهرک‌های جدید، پیشنهاد شبکه شهری آینده کشور یعنی اندازه شهر، چگونگی استقرار آن‌ها در پهنه کشور و سلسله مراتب میان شهر‌ها به منظور تسهیل و مدیریت سرزمین و امر خدمات‌رسانی به مردم و پیشنهاد چهارچوب مقررات ساخت‌وساز در کاربری‌های مجاز زمین‌های سراسر کشور تهیه می‌شود.

*طرح جامع شهر

طرح‌های جامع شهری برای اولین بار در برنامه سوم عمرانی قبل از انقلاب اسلامی مطرح شدند و در دوران برنامه چهارم و عمرانی برای ۲۰ شهر کشور طرح جامع تهیه شد. طرح جامع شهر عبارت است از طرح بلندمدتی که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری، کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی‌های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط (ترمینال) و فرودگاه‌ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات، تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت‌های مربوط به آن‌ها تعیین می‌شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نما‌های تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌گردد.         

*طرح جامع شهرستان (طرح جامع ناحیه‌ای)

این طرح به منظور تدوین سیاست‌ها و ارائه راهبرد‌ها در زمینه هدایت و کنترل توسعه و استقرار مطلوب مراکز فعالیت، مناطق حفاظتی و همچنین توزیع متناسب خدمات برای ساکنان شهر‌ها و روستا‌ها در یک یا چند شهرستان که از نظر ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی همگن و از نظر اقتصادی، اجتماعی و کالبدی دارای ارتباطات فعال متقابل باشند، تهیه می‌شود.

*طرح تفصیلی

طرحی است که بر اساس معیار‌ها و ضوابط کلی و طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمین‌های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هریک از آن‌ها، وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحد‌های شهری، اولویت‌های مربوط به مناطق بهسازی، نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌گردد.

*طرح هادی شهر

عبارت است از طرحی که در آن برای گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین‌های شهری برای عملکرد‌های مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه‌حل‌های کوتاه‌مدت و مناسب برای شهر‌هایی که دارای طرح جامع نمی‌باشد، تهیه می‌شود طرح‌های هادی شهری دارای سابقه طولانی‌تری نسبت به طرح جامع می‌باشند. به طوریکه از سال ۱۳۳۴ به صورت طرح‌های گذر بندی و شبکه‌بندی برای شهر‌ها توسط وزارت کشور و با استفاده از خدمات برخی از کارشناسان شهرسازی آمریکایی و آلمانی تهیه می‌شدند. از سال ۱۳۵۳ با تصویب قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی جنبه قانونی یافته و برای شهر‌هایی که فاقد طرح جامع می‌باشند، تهیه شده است.

*طرح آماده سازی زمین

آماده‌سازی زمین برای سکونت، فعالیتی جدید در شهرسازی ایران است که از سال ۱۳۶۴ در ایران معمول شده است. آماده‌سازی زمین در حقیقت شهرسازی اجرایی است، یعنی آنچه در طرح‌های جامع و تفصیلی برای شهر و شهرنشینان اندیشیده و تدوین شده است باید در آماده‌سازی زمین به مرحله اجرا درآید. آماده‌سازی زمین، مجموعه فعالیت‌هایی است هماهنگ و ضروری در اراضی متعلق به سازمان زمین شهری که به‌منظور ایجاد امکان بهره‌برداری از اراضی، به منظور احداث واحد‌های مسکونی و تأسیسات وابسته به آن‌ها و رفع نیازمندی‌های عمومی صورت می‌گیرد و شامل تسطیح زمین، ایجاد شبکه‌های عبور و مرور، شبکه‌های آبرسانی و فاضلاب، برق، مخابرات و ... می‌باشد.

*طرح بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده

طرح‌های بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده، در نخستین سال‌های شروع اصلاحات فیزیکی و مداخلات در بافت‌های قدیمی شهر‌ها در دوره رضاخانی مطرح گشتند که عمدتاً با هدف پاک کردن محلات مرکزی شهر و ساختن واحد‌های مسکونی جدید مطابق یک طرح جامع طراحی شدند.

با گذشت زمان و به دلیل عدم اجرای طرح‌های فوق‌الذکر و بروز مشکلاتی در شهرها، دیدگاه حکومت و متخصصان شهرسازی کشور در خصوص بهسازی بافت‌های فرسوده با تغییراتی همراه شد. در اوایل دهه ۶۰، طرح‌های روان‌بخشی مطرح شدند که عمدتاً در آن‌ها ایجاد دسترسی مناسب به بافت‌ها مدنظر بود، پس از آن به عملکرد بافت‌ها توجه بیشتری شد، سپس مرمت و احیاء و پس از آن بافت قدیم تأکید ویژه‌ای یافت تا اینکه در سال ۱۳۷۳ با تصویب برنامه پنج‌ساله دوم و تأمین اعتبار برای طرح‌های بافت‌های مسأله‌دار شهری، طرح‌های بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده به شکل جدیدتری طرح گشتند.