چالش‌های توسعه فضای مجازی کشور در حوزه کودک و نوجوان

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، از مهم‌ترین مطالعاتی که برای شناسایی خطرات پیش روی کودکان در جهان انجام شده است، می‌توان تلاش‌های صورت گرفته در اتحادیه اروپا با همکاری یونیسف را ذکر کرد. طبقه‌بندی خطرات سه‌گانه برخط (آنلاین) اتحادیه اروپا به یک نقطه مرجع بنیادین تبدیل شده است.

در این دسته‌بندی مخاطرات کودکان در فضای برخط به سه حوزه معطوف شده است که عبارتند از:

• مخاطرات مربوط به محتوای نامناسب: کودک با محتوای بالقوه مضر درگیر می‌شود یا در معرض آن قرار می‌گیرد.
• مخاطرات مربوط به تماس زیانبار با بزرگسالان: کودک تماس بالقوه زیانبار با بزرگسالان را تجربه می‌کند یا مورد هدف قرار می‌گیرد.
• مخاطرات رفتاری همسالان: کودک شاهد رفتار بالقوه مضر همسالان است، شرکت می‌کند یا قربانی آن می‌شود.

تمرکز بر مخاطراتی از این دست بیش از پیش اهمیت موضوع را آشکار می‌کند. به طور کلی توسعه زیست بوم فضای مجازی در حوزه کودک و نوجوان با چالش‌هایی روبه‌رو است که نیاز به مطالعات و پژوهش‌های پیشین دارند.

پس از ابتکار شورای عالی فضای مجازی در تصویب «سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» مورخ ۱۴۰۰/۰۳/۱۷ با وجود رویکرد نسبتاً جامع این سند، توجهی به خلأ موجود در زمینه محتوا و خدمات دیجیتال داخلی مرتبط با حوزه کودک و نوجوان نشده است و نیاز جدی نسبت به ورود مجلس شورای اسلامی از باب رفع موانع قانونی توسعه محتوا و خدمات داخلی در این زیست بوم احساس می‌شود.

پژوهش «بررسی چالش‌های توسعه زیست بوم فضای مجازی در حوزه کودک و نوجوان و ارائه بسته سیاستی» توسط دفتر مطالعات فرهنگی و آموزش (گروه رسانه، ارتباطات جمعی و فضای مجازی) مرکز پژوهش‌های مجلس مبتنی بر همین رویکرد انجام شده است.

در ادامه به معرفی فصل‌های مختلف این پژوهش خواهیم پرداخت. موضوعاتی مانند توسعه نامناسب فضای مجازی، ضوابط مرتبط با حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، تشریح وضعیت بازیگران زیست بوم دیجیتال کودک و نوجوان، مرور تجارب ملی و...از موضوعات مهمی است که در این پژوهش به آن‌ها پرداخته شده است.

از پیامدهای توسعه نامناسب فضای مجازی تا مرور تجارب ملی

فصل نخست این پژوهش، پیامدهای توسعه نامناسب فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان را مورد بررسی قرار داده است.

در فصل دوم ضوابط مرتبط با حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در مجموعه قوانین و مصوبات نظم کنونی حقوق ایران اشاره شده است.

فصل سوم به تشریح وضعیت بازیگران زیست بوم دیجیتال کودک و نوجوان اختصاص یافته و علاوه بر تشریح فرایند فعلی عمل این بازیگران در قالب چهار دسته سیاستگذار/قانونگذار، تنظیم گر/ تسهلگیر، ارائه دهنده خدمت و محتوا و ناظران، مدل مطلوب و پیشنهادی بازیگران این زیست بوم نیز ترسیم شده است.

در فصل چهارم ضمن مرور تجارب ملی درباره توسعه زیست بوم کودک و نوجوان در فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران در پنج بخشِ خدمات دسترسی مبتنی بر اپراتورهای تلفن همراه، سکوهای ارائه محتوای تصویری، ابزارهای مراقبت خانوادگی، تبلت‌های کودک و نوجوان و زیست بوم‌های مجازی اشاره شده که فقدان استقبال جدی خانواده‌ها و تقاضای عمومی برای استفاده از محصولات تولیدشده بومی در زیست بوم داخلی فضای مجازی کودک و نوجوان بخش بسیاری از این خدمات را با بحران مالی مواجه کرده است؛ تا جایی که به استثنای برخی سکوهای محتوای تصویری - که اکثر محتوای آنها نیز محصولات خارجی است – شرکت‌های تولیدی در زمینه محتوا و خدمات داخلی به سختی به حیات اقتصادی خود ادامه می‌دهند (پاینده، ۱۳۹۸).

علت این عدم استقبال را می‌توان در ضعف آگاهی و سواد فضای مجازی والدین و عدم احساس نیاز آنها برای استفاده از زیست بوم‌های موجود جستجو کرد.

چالش‌های موجود در چرخه تولید محتوا و خدمات بومی در زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان

در فصل پنجم براساس بررسی تجارب گذشته ملی، مطالعات تطبیقی صورت گرفته و پیمایش‌های مرتبط نسبت به احصای ۲۰ چالش موجود در چرخه تولید محتوا و خدمات بومی در زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان ذیل چهار مرحله شکل رقابت و بازیگران، برنامه ریزی تولید، برنامه ریزی توزیع و برنامه ریزی مصرف اقدام شده است که اهم آن‌ها عبارتند از:

۱. کارامد نبودن الگوی تخصیص بودجه‌های حمایتی در افزایش رقابت.

۲. تصدی‌گری بی ضابطه دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی که در مواقعی منجر به کاهش سهم بخش خصوصی از بازار می‌شود.

۳. عدم اولویت بندی و برنامه ریزی درخصوص قالب‌های رسانه‌ای و سرفصل‌های محتوایی مورد حمایت و همچنین کمبود محتوای دینی و انقلابی در حوزه کودک و نوجوان.

۴. ضعف در جذابیت و کیفیت بخش بسیاری از آثار تولیدشده در داخل نسبت به محصولات خارجی.

۵. هزینه زیاد تولید محتوا و ناتوانی شرکت‌های خصوصی از تولید مستمر در حوزه کودک.

۶. بی توجهی به معافیت مالیاتی نشر دیجیتال و محدود کردن آن به نسخه‌های چاپی.

۷. نقض مالکیت فکری محتوا و خدمات ایرانی.

۸. سهم اندک بخش خصوصی در تأمین محتوا و خدمات دیجیتال مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش.

۹. عادلانه نبودن تسهیم درآمد حاصل از خدمات دسترسی که توسط اپراتور‌ها صورت می‌گیرد.

۱۰. فقدان یک بستر مرجع برای کسب اطلاع والدین از محصولات زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان.

۱۱. سواد اندک والدین و بخشی از معلمان و مربیان در خصوص زیست بوم فضای مجازی کودکان و نوجوانان.

در نهایت گزارش حاضر در فصل ششم پیشنهاد‌های سیاستی خود را ذیل سه گروه سیاستگذار، تنظیم‌گر/ تسهیل گر و ارائه‌دهنده خدمت و محتوا و ناظر به هر یک از چالش‌های احصاشده ارائه داده است.

متن کامل گزارش را اینجا بخوانید.