باید رشد علم و فناوری را به همه صنایع پیوند زد/ رشد علمی ما را به یک کشور پیشرفته تبدیل نمی‌کند

به گزارش گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، همایش ملی حکمرانی در عرصه علم، فناوری و نوآوری با حضور محمدرضا مخبر دزفولی رئیس فرهنگستان علوم، منصور کبکانیان عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، علی‌اصغر پورعزت رئیس دانشکده حکمرانی دانشگاه تهران و مصطفی تقوی معاون فرهنگی دانشگاه صنعتی شریف به همت پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی چهارشنبه ۲۲ آذرماه برگزار شد.

علی‌اصغر پورعزت رئیس دانشکده حکمرانی دانشگاه تهراندر این مراسم با اشاره به موضوع« دانش و فناوری در چالش حکمرانی و تباه حکمرانی» گفت: حکمرانی رویکرد جامعی به ظرفیت‌سازی و تعالی ظرفیت‌ها و بهره‌برداری از منابع دارد. مدیریت تشبیه به راندن ماشین و اداره به مسیرگستری تشبیه می‌شود که در آن مسیر بتوان مدیریت کرد، ولی حکمرانی به رویکرد بسیار جامع‌تری بازمی‌گردد و دال بر این است که کلیه منابع به‌درستی و تنظیم گری دقیق هدایت شود تا به اهداف جامع‌تری در ارتباط با حال و آینده موضوع مورد مطالعه دست یافت. 

وی با طرح این پرسش که کج حکمرانی در چه مواقعی رخ می‌دهد، افزود: زمانی که انرژی خوبی صرف کنید، اما اولویت‌ها را رعایت نکنید، کج حکمرانی رخ می‌دهد. تباه حکمرانی هم زمانی رخ می‌دهد که ما منابع و استعداد‌ها را به‌طور کامل تباه می‌کنیم. متأسفانه در سنت‌های اداری ما همواره تباه حکمرانی و کج حکمرانی رخ داده است. 

پورعزت در تشریح مواقع ایجاد تعارض منافع گفت: در کشور‌هایی که بخش خصوصی بسیار قدرتمند است، تعارض منافع زمانی رخ می‌دهد که منابع به سمت این بخش سوق پیدا کند، اما در کشور‌هایی که بخش عمومی قدرت را در دست دارد، کسانی که تلاش می‌کنند بهره‌وری را افزایش دهند دچار رانت می‌شوند و سرمایه‌گذاری زیادی می‌کنند تا یک فرد را وزیر کنند. 

وی یادآور شد: هنگامی‌که ما به حل مسئله می‌پردازیم یعنی به دانش‌بنیادی پرداخته‌ایم و هر زمان رفع مشکل می‌کنیم به دانش کاربردی پرداخته شده است. این در حالی است که دانش کاربردی امکان تحقق ندارد مگر اینکه بر بنیان دانش‌های بنیادی بسیار قوی مستقر باشد.

پورعزت با تأکید بر اینکه باید تلاش کنیم خط‌مشی گذاری دانش مبنا را برای زندگی مردم در کنار خط‌مشی گذاری خردمندانه برای تولید دانش سودمند داشته باشیم، افزود: این رسالت حکمرانی علم و فناوری است، اما در مواقعی بودجه زیاد برای شبکه‌های اندیشکده انگلی صرف می‌شود تا سمینار‌های زیبا برگزار کنند، اگرچه در مقابل شبکه‌های اندیشکده مفید هم هستند که تولید دانش کاربردی می‌کنند. 

وی درباره عملکرد اندیشکده‌های فاسد گفت: در اندیشکده‌های فاسد نظریه سفارشی تولید می‌شود. این اندیشکده‌ها و فرهنگی که می‌آفرینند بیمار بوده و آزمودنی هستند و باید آن‌ها را مطالعه کرد. رفتار‌های نمایشی در اوج و کارکرد در قعر قرار دارد. اندیشکده و دانشکده‌ای که در آن استادان و پژوهشگران نمایش پیشه هستند، به سمت‌وسوی انحراف کشیده می‌شوند، چون پول مشخص می‌کنند به کدام سمت بروند. 

رئیس دانشکده حکمرانی دانشگاه تهراندر پایان گفت: اگر حکمرانی علم و فناوری مبتنی بر مدیریت راهبردی اصل مدار یا برنامه‌ریزی سلولی اصل مدار باشد، کمک می‌کند تصمیمی نگیریم که جامعه را برای همیشه مقید کنیم و لازمه آن این است که افراد بتوانند اطلاعات جدید خود را وارد کنند. 

دوازده توصیه کلیدی برای جهش علمی مجدد

حجت‌الاسلام‌والمسلمین رضا غلامی در ادامه «همایش حکمرانی در عرصه علم، فناوری و نوآوری»، بیان کرد: به لطف الهی و با راهبری‌های هوشمندانه شخص رهبر معظم انقلاب اسلامی، کشور ما در شرایطی که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی از هیچ موقعیت علمی و فناوری در جهان برخوردار نبود و در عقب‌ماندگی علمی و فناوری محض قرار داشت، با یک پیشرفت جهشی در ساحت علم و فناوری روبرو شد.

وی ادامه داد: طی سه دهه اخیر، کشور ما سال به سال، موقعیت‌های علمی بهتری را در جهان کسب کرده است و همان‌طور که می‌دانید، صرفاً در عرصه تولید مقالات علمی، کشور ما به رتبه پانزدهم دنیا رسیده است. با این حال، رهبر عزیز انقلاب در سال‌های اخیر دائماً بر روی این نکته تأکید داشته‌اند که خیلی به این رتبه‌ها دل‌خوش نکنید؛ این رتبه‌ها یک شروع است نه یک مقصد و مقصد واقعی ما، پیشتازی در عرصه علم و فناوری و عبور از مرز‌های علمی و فناوری است. در همین جهت، اخیراً مقام معظم رهبری بر ضرورت جهش مجدد علمی تأکید نمودند.

 غلامی در تشریح دوازده توصیه کلیدی برای جهش علمی در نظام آموزش عالی و نظام پژوهش و نوآوری گفت: اول گفتمان پیشرفت همه‌جانبه علم و فناوری باید زنده نگاه داشته شود. گفتمان‌ها نه‌فقط جریان ساز هستند بلکه به‌صورت پنهان، نقش مدیریتی نیز دارند. باید قبول کرد که گفتمان پیشرفت علمی که با عنوان جنش نرم‌افزاری یا نهضت تولید علم از آن تعبیر می‌شود، طی ده سال اخیر کم‌رمق شده است. هم خود دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و مراکز فناوری در صیانت از این گفتمان کم‌کاری کرده‌اند و هم رسانه ملی و گروه‌های مرجع کم‌کاری کرده‌اند. به همین دلیل است که به نظر می‌رسد، امروز مهم‌ترین اقدام برای شکل‌گیری جهش علمی، رونق دهی مجدد به گفتمان پیشرفت علم و فناوری است. 

وی در ادامه بیان کرد: نکته دوم اینکه هر میزان که رشد علم و فناوری در زندگی مردم ملموس باشد، احساس خوشی و امید به آینده در میان مردم به وجود آورده و همین امر، زمینه رشد علم و فناوری را بیشتر می‌کند. نباید همراهی اکثریت مردم را با جریان پیشرفت علم و فناوری دست‌کم بگیریم. زمانی رشد علم و فناوری به سکه رایج تبدیل می‌شود که مردم در اثر چشیدن طعم شیرین پیشرفت علم و فناوری، به پشتوانه اصلی پیشرفت علم و فناوری تبدیل شوند. طی سال‌های اخیر و با هدف مقابله با تحریم‌ها، پیشرفت‌های علمی و فناوری حضور بیشتری در متن زندگی مردم پیدا کرده است، اما مطالعات میدانی نشان می‌دهد که این میزان حضور از منظر عموم مردم، اصلاً کافی نیست. 

غلامی سومین نکته را لازمه اثربخشی پیشرفت‌های علمی و فناوری، ورود این پیشرفت‌ها در زنجیره صنایع بزرگ و کوچک دانست و افزود: ما در پیوند پیشرفت علمی، به چند صنعت مهم به‌ویژه صنعت دفاعی توفیقات خوبی داشته‌ایم، اما این میزان ورود، به‌هیچ‌وجه کافی نیست و کشور ما را به‌واسطه رشد علمی به یک کشور پیشرفته تبدیل نمی‌کند. نمونه بارز آن، روسیه است که به‌رغم آنکه از جهت دفاعی و یا بعضی صنایع دیگر مانند هوا- فضا و ... درجه‌یک محسوب می‌شود، از جهت اقتصادی جزو کشور‌های وابسته و امروز در اثر تحریم‌های غرب، جزو کشور‌های گرفتار است؛ لذا من تأکید دارم، ما باید رشد علم و فناوری را به همه صنایع خصوصاً صنایع بزرگ پیوند بزنیم. در حال حاضر، افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان خوشحال‌کننده است، اما عمده این شرکت‌ها، هنوز سهمی در صنایع بزرگ و کلیدی کشور ندارند. 

وی در بیان چهارمین موضوع، با بیان اینکه رشد علم و فناوری به روش گلخانه‌ای پیشرفت علم و فناوری و نوآوری‌های بزرگ را محدود می‌کند، افزود: حتی مسئله که مقدمه تولید ایده و نوآوری است، در بستر طبیعی باید رخ بدهد. من مخالف، استفاده از روش‌های گلخانه‌ای نیستم، اما این روش‌ها باید محدود و در عرصه‌های خاص و استراتژیک باشد. اگر می‌خواهیم به جهش مجدد علمی برسیم، باید رشد علمی، به روح حاکم در نظامات آموزشی و پژوهشی کشور تبدیل گردد. 

غلامی تصریح کرد: نکته پنجم این است که بخش مهمی از ظرفیت‌های علمی ما هدر می‌رود. در یک محاسبه ساده، از مجموعه سرمایه‌گذاری‌های کشور و از مجموع ظرفیت‌های بالفعلی که داریم، خروجی به مراتب بیشتری می‌توان انتظار داشت. بدون اغراق، من معتقدم ظرفیت ما در خیلی عرصه‌ها بیش از این چیزی است که تا الان به آن دست یافته‌ایم و ضعف مدیریت یا ناشیگری‌ها موجب شده که بخشی از ظرفیت‌ها هدر برود. 

وی در بیان مسئله ششم برای جهش علمی مجدد گفت: روند‌های حاکم بر نظام آموزش و پژوهش کشور کهنه و کم‌کارا است و ظرفیت‌های نوآوری را به‌شدت تضعیف کرده است. رهبر انقلاب هم‌زمان با ضروری خواندن تحول بنیادین در آموزش‌وپرورش، لزوم تحول بنیادین در نظام آموزش عالی را هم تصریح کردند، اما وزارت علوم و وزارت بهداشت به بهانه اینکه تدوین نقشه جامع علمی کشور، همان تحول در آموزش عالی است، زیر بار این تحول نرفتند و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در پیگیری این مطالبه مهم مقام معظم رهبری کوتاهی کرد. 

غلامی با اشاره به توصیه هفتم با بیان اینکه چرخه نوآوری در کشور ما کامل، قوی و روان نیست، افزود: چرخه نوآوری یک فرایند پیوسته و سیستماتیک است با حلقات گوناگون شامل، تولید ایده یا کشف، ارزیابی و اعتبار سنجی، ثبت، خدمات‌رسانی و تجاری‌سازی که هر یک از این حلقات به حلقات جزئی‌تر تقسیم می‌شود. در یک چرخه نوآوری، ممکن است صد‌ها حلقه جزئی وجود داشته باشد. به نظر من، ما حلقات مفقوده زیاد داریم یا بعضی حلقات معیوب هستند یا به همدیگر اتصال ندارند و لذا در چرخه اختلال به وجود آورده‌اند. چه در مرحله نوآوری، چه در مرحله اعتبارسنجی و چه در مرحله خدمات‌رسانی و تجاری‌سازی. 

غلامی در بیان توصیه هشتم، حضور و مشارکت کشور ما در جریان جهانی علم را کافی ندانست و افزود: این تصور که ما می‌توانیم در یک جزیره به مرز‌های علمی تقرب پیدا کنیم و حتی فراتر از آن به جایگاه پیشتازی در جهان دست پیدا کنیم، یک تصور خام و نادرست است. من معتقدم بهترین راه برای مشارکت در جریان جهانی علم و نفع بردن از آن در مسیر پیشرفت علمی، در کنار حضور در پروژه‌های علمی چندملیتی، تأسیس پروژه‌های بزرگ مشترک با عضویت مراکز تحقیقاتی درجه‌یک و استادان و دانشمندان بزرگ دنیاست. 

وی با بیان اینکه استفاده ما از دانشمندان ایرانی خارج از کشور، بسیار اندک است، گفت: توصیه نهم این است که باید قبول کنیم که در برابر پدیده مهاجرت منفعل هستیم. به نظر بنده، باید مهاجرت را به دو قسم مهاجرت سفید و مهاجرت سیاه تقسیم کنیم. مهاجرت سفید، مهاجرتی است که فرد برای کسب علم و بهره‌مندی از موقعیت بهره‌گیری از امکانات پیشرفته‌تر برای نوآوری مهاجرت می‌کند، اما قلبش با کشور است؛ لذا حتی اگر هم برنگردد، در همان خارج از کشور، به طرق گوناگون از جمله عضویت در پروژه‌های بزرگ ملی، به کشورش خدمات بزرگ ارائه می‌کند. من معتقدم باید بدون افتادن در دام سیاست زدگی، باشگاه‌هایی برای همکاری دانشمندان ایرانی خارج از کشور با دانشمندان داخلی ایجاد کنیم. 

غلامی با بیان اینکه علوم انسانی با علوم دیگر تعامل درستی ندارد، افزود: درباره توصیه دهم باید گفت که حوزه انسانی در مسیر رشد و پیشرفت نیست. هرچند کل علوم بنیادی من‌جمله علوم پایه در ضعف قرار دارد. در خصوص علوم انسانی، برخلاف تصورات ناپخته، علوم انسانی است که با کمک عقلانیت دینی، مسیر تبدیل علم و فناوری به خوشی، به رفاه و به قدرت و از همه مهم‌تر، به سعادت را مهیا می‌کند. 

غلامی با تأکید بر اینکه ما از یک نظام حکمرانی علم و فناوری قوی برخوردار نیستیم، گفت: از نظر من، حکمرانی یک امر پس اعلمی محسوب می‌شود؛ یعنی حکمرانی به علم تکیه دارد، حتی به عقلانیت عملی که منبع صدور هنجارهاست تکیه دارد، اما خودش یک فناوری نرم است. حکمرانی خودش علم نیست هرچند علم درباره آن صحبت می‌کند. ما هنوز این فناوری را به‌درستی درک نکرده‌ایم و طبیعی است که چندان هم از مزیت‌های آن برخوردار نیستیم. نظام حکمرانی، نظامی است که قدرت تبدیل سیاست‌های کلی به سیاست‌های جزئی و تهیه نقشه راه و از همه مهم‌تر، اجرایی سازی نقشه راه با کاربست انواع ظرفیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و ساختار‌ها را دارد. 

وی در پایان با اشاره به توصیه دوازدهم گفت: بودجه پژوهش کشور نه‌فقط باید بر اساس میزانی که سیاست‌های کلی نظام تعیین کرده است، کامل اختصاص پیدا کند و به‌موقع پرداخت شود، بلکه باید درست و منطقی و بر حسب نقشه جامع علمی توزیع شود. کمبود بودجه یا عدم توزیع معقول، اشکال بزرگی است که بخشی از آن، به فقدان باور به پیشرفت علمی در میان مسئولان ارشد دولت و مجلس برمی‌گردد و بخشی از آن، به تزئینی و تشریفاتی دیدن پیشرفت علمی و فناوری برمی‌گردد. من مشکلات مالی کشور در سال‌های گذشته را درک می‌کنم، اما مشکل بودجه پژوهش را باید در جا‌های دیگر جستجو کرد.