کاهش ۳۰ میلیارد متر مکعبی آب در ایران/ ۱۰۰ درصد آب سد‌ها را پیش‌خور کردیم و محیط زیست خشک شد!

خبرگزاری علم و فناوری آنا - حسین بوذری؛ بیش از دو دهه است که بحران آب در کشور به مسئله‌ای مهم تبدیل شده و تقریباً تمامی سیاستمدارانی که نامزد انتخابات مختلف می‌شوند، گریزی به بحران آب دارند و وعده‌هایی برای رفع این مشکل می‌دهند؛ اما در عمل به نتیجه‌ محسوسی نرسیده است.

قرارگیری ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک موجب شده تا شاهد منابع آبی و نزولات جوّ بسیار کمتری در مقایسه با دو دهه باشیم، بحران آب از یک سو و رشد جمعیت و توسعه کشاورزی، شرب و صنعت و نبود مدیریت منابع آبی از سوی دیگر موجب شده ایران در وضعیت بحران آبی قرار بگیرد.

هر دولتی سرکار آمده، خیلی موفق به مدیریت صحیح آبی نشده و نکته مهم‌تر اینکه جزء اولویت‌های دولتمردان قرار ندارد و نهادهای سیاستگذار و اجرایی هم نتوانسته‌اند به سیاست‌های منسجم و مشخصی در درک بحران آب دست یابند.

یکی از این بحران‌ها مربوط به رودخانه زاینده‌رود می‌شود که در دو دهه گذشته به‌دلیل بحران خشکی و عدم توازن هیدرولوژیکی به وضعیت اسف‌بار کنونی دچار شد و بحران زاینده‌‌رود قطعاً پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی داشته که منجر به بیماری این رودخانه شده است.

خبرگزاری علم و فناوری آنا در قالب پرونده «آب در مسیل بحران» گفت‌و‌گویی را با ناصر حاجیان پژوهشگر حوزه آب و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ترتیب داده و این موضوع را بررسی کرده است که بخش نخست این گفت‌و‌گو در پی می‌آید:

ایران نخستین کشور مبدع قنات در دنیا بود

آنا: همانطور که می‌دانید کم‌آبی و خشکسالی تهدیدی جدی برای حوزه سلامت و بهداشت به شمار می‌رود؛ به‌خصوص که معیشت کشاورزان هم به این موضوع گره خورده، وضعیت کنونی کمبود آب در کشور را ناشی از چه می‌دانید؟

حاجیان: ایران در ۷۰ سال گذشته با مشکلات و بحران آب مواجه بوده؛ بنابراین نمی‌توان قاطعانه عنوان کرد که این بحران مختص بعد از انقلاب بوده، بلکه در پیش از انقلاب هم ایران با مسئله کم‌آبی مواجه بوده است.

به‌عنوان مثال متخصصان بیمارستان‌ها همان پزشکان هستند، چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی و در ارتباط با تخصص آب هم همان متخصصان کار را ادامه دادند؛ اما مشکلی که در زمینه آب داریم اینکه متخصصان این حوزه حتی ساده‌ترین مسائل و موضوعاتی که برای جلوگیری از بحران آب لازم است را هم در نظر نگرفتند.

برای رشد و تغییر در زندگی خصوصی و اجتماعی باید دستاوردها را بشناسیم و براساس شناخت، آنها را تکمیل کنیم؛ نه اینکه به دستاوردهای موجود هم صدمه و آسیب وارد کنیم.

به مفهوم راحت‌تر، نخستین کشوری که در دنیا قنات گذاشت، ایران بود؛ به‌طوری که مبدع قنات در دنیا ایران است، مثال می‌زنم شما ممکن است موافق اخذ دسته چک توسط پسرتان نباشید؛ چراکه نگرانید او چک بی‌محل نکشد.

آب‌های زیرزمینی در ایران و دنیا فوق‌العاده مهم هستند و قنات سیستمی است که بیش از حد نمی‌توان از آن آب کشید.

ایران در حوزه قنات، تجربه و سابقه ۳ هزار ساله دارد و بهترین متخصصان را در دنیا در حوزه قنات داشته است، یعنی بهترین قنات دنیا که با دیوار چین مقایسه شد، ومتوجه شدند که عظمت بیشتری دارد، قنات گناباد بوده که ۲ هزار و ۵۰۰ سال است که آب می‌دهد و ارتفاع برخی از چاه‌ها ۳۴۰ متر است که هنوز بعد از این مدت پابرجاست.

متأسفانه متخصصان تاکنون تک‌بُعدی بوده‌اند و در یک حوزه خاصی متخصص شدند و مدرک گرفتند، در حالی که بوعلی سینا به‌این دلیل در دنیا هزار سال در دنیا معروف شده که تمامی علوم دنیا را می‌داند و می‌تواند آنها را به هم ربط بدهد.

اما متخصصان ما تک‌بُعدی بودند؛ قبل از انقلاب اسلامی خبری از پمپ و سد نبود، بعد از انقلاب پمپ و سد وارد کشور شد که یک سری حُسن‌های منحصربه‌فرد داشت، اما با این دو تمامی سیستم را از بین بردیم و با احداث چاه، قنات را خشک کردیم و این در دوران قبل از انقلاب اسلامی بسیار پررنگ‌تر بود؛ البته در دوران انقلاب اسلامی این مسئله هم وجود داشت و اکنون هم وجود دارد که باید اصلاح شود.

آنا: یعنی معتقدید قنات‌ها را بی‌دلیل از بین بردیم؟

حاجیان: بله. چیزی هم که داشتیم را از بین بردیم، یعنی قنات‌ها را بدون اینکه هزینه‌ای کنیم و برای محیط زیست مشکلی داشته باشد، آب می‌داد و به توسعه پایدار کمک می‌کرد، نابود کردیم و تمدن‌های شهرسازی که براساس آب شکل می‌گرفت از به نابودی کشاندیم و به ساخت سد روی آوردیم.

در قوانین فنی دنیا هرجایی که یک سد زده می‌شود، باید آب و ظرفیت آن را داشته باشد و براساس این قوانین باید حداکثر از ۵۰ درصد آن استفاده و بقیه را در محیط زیست رها کنیم، ما نه‌تنها از ۱۰۰ درصد سد بهره بردیم؛ بلکه یک سری چک بی‌محل هم صادر کردیم و قطره‌ای از آب سد را در محیط زیست رها نکردیم.

اگر حوضه آبریز زاینده‌رود یک میلیارد متر مکعب آب داشت، این سد را زدیم و همه آب را خرج کردیم و جا‌های دیگر هم به اندازه 2 میلیارد متر مکعب توسعه دادیم و این توسعه موجب شد که کشاورزی از بین برود. تالاب گاوخونی از بین رفت.

موضوع مهم‌تر اینکه پیش از این به طور متوسط در ایران ۱۳۰ میلیارد متر مکعب آب داشتیم؛ اما اکنون براساس شرایط محیط زیست و دست بردن بشر در آن ۱۳۰ میلیارد متر مکعب آب به زیر ۱۰۰ میلیارد متر مکعب رسیده و این مسائل موجب شده که با بحران‌ بزرگ آب در ایران مواجه شویم که هیچ‌کاری (به عنوان کسی که الفبای آب را می‌دانم) نمی‌توانیم بکنیم و همه چیز از بین می‌رود.

بخشی از شرق اصفهان خشک است، چطور از پرآبی صحبت می‌کنند

آنا: براساس یک پژوهش ۴۵ کشور در معرض جدید خشکسالی قرار دارند و ایران هم از این قاعده مستثنی نیست، به‌طوری که اعلام شده تا ۳۰ سال آینده خشکسالی به اوج می‌رسد و تا ۳۵ سال هم تداوم خواهد داشت، راهکار علمی برای مقابله با این بحران فراگیر چیست؟

حاجیان: با مثال نتیجه می‌گیریم. یک بیماری در حالت کما داریم که می‌خواهیم او را زنده کنیم، نخستین کار این است که متخصصان و پزشکان اصلی را بیاوریم، اما این کار را نمی‌کنیم و بدترین پزشک را بر بالین فرد بیمار می‌آوریم.

یک مثال ساده در اصفهان است، زمانی که ۱۰۰ نفر مهمان دارید، باید برنامه‌‌ریزی هم برای همان ۱۰۰ نفر باشد و درصورتی که ساعت ۱۰ شب متوجه شدید که برای ۶۰ نفر غذا دارید، نخستین کار این است که در توزیع غذا در خانه و سفره مدیریت کنید.

با این مثال ساده پی می‌بریم که با اینکه آب در شرق اصفهان تقریبا یک سوم شده، یک سوم را به یک بخش می‌دهند و دو کشت انجام می‌دهند و یک بخش ۱۰ سال است که خشک است و این کاری به محیط زیست ندارد.

یعنی ۶۰ درصد را بین ۱۰ تا ۲۰ درصد افراد قرار دادند و ۴۰ درصد را در مکان‌های ضروری توزیع کردند؛ بنابراین مشکلات ما در نحوه مدیریت صحیح است؛ به‌همین دلیل اکنون آب در شرایط کما به سر می‌برد و آب اصفهان به وضعیت بسیار بحران‌تر رسیده و سایر شهر‌ها هم همینطور و این مصیبت‌هایی است که با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم.

در نزدیکی‌ ۱۰ کیلومتری فولاد مبارکه و ذوب‌آهن مشکل آلودگی بیداد می‌کند و این به‌دلیل کمبود آب است، البته افتخار می‌کنیم به ۷۰ کشور آهن صادر می‌کنیم، اما باید پالایشگاه‌ها را متناسب با آب بسازیم تا در آینده با کمبود آب مواجه نباشیم.

آنا: راهکار‌های علمی شما برای عبور ایران از بحران آب در ۳۰ سال آینده چیست؟

حاجیان: نخست اینکه باید افراد دلسوز و مدیر پای کار باشند. حدود هشت سال پیش یک وزیری جلسه‌ای با کشاورزان اصفهان داشت و عنوان کرد که آب کافی به شرق اصفهان اختصاص یافته، در حالی که دو سال بود آب به این منطقه تخصیص نیافته بود و آن کشاورز در پاسخ گفت که وقتی قرار است آب به شرق اصفهان راه یابد، باید از رودخانه وسط اصفهان عبور کند، در حالی که رودخانه وسط اصفهان خشک است، این موجب تأسف است که یک وزیر در پاسخ به ساده‌ترین مسئله ناتوان است.

یا در دولت گذشته یکی از نمایندگان اصفهان در بازدید از شمال اصفهان که حوزه‌های انتخابیه این نماینده بود و ۵۰ هزار هکتار زمین خشک داشت، یکی از نیروهای سازمان آب اصفهان سؤال کرد که چند میلیون برداشت آب در منطقه است که یکی گفت ۵۰۰ میلیون، یعنی ۵۰ هزار هکتار زمین باید کشت شود. گفتم اشتباه است، در پاسخ داد که چرا آمار را قبول ندارید؟ گفتم از صبح که آمدید در این دشت جایی برای کشت دیدید؟ اگر آب بود باید الان همه اینها سبز می‌بود، یعنی ساده‌ترین مطلب را نمی‌دانست که منطقه خشک است.

وقتی باغچه خشک باشد، آیا می‌توانند به شما اعتراض کنند که شما آب شرب را برای باغچه مصرف کردید؟ این باغچه سه تا چهار سال است که خشک است؟ اول باید مدیریت شود و یک سری صنایع را کنار آب ببرند. من یا شما بیمار هستیم و نزد دکتر رفته و بدتر می‌شویم، دلیل نیست که متخصص باشیم و از پزشکی بدانیم، می‌گویید یک تا دو ماه هر کاری که کردم، بدتر شدم. او نمی‌تواند به شما بگوید، چون شما تخصص ندارید.

می‌دانید که ترکیه آب دارد و این به‌دلیل بارندگی بالای آن است، اما برخی آن را به‌دلایل سیاسی و علمی رد کردند، آن چیزی که چشم می‌بیند درست است یا خیر؟ زمانی که شهر‌ها آلوده باشد، یعنی به زبان فوق‌العاده ساده میلیارد‌ها سوخت که سال‌ها زیر زمین بوده و اکسیژن تولید کرده، روی سطح زمین قرار می‌دهیم، درجه حرارت بالا می‌رود و زمین گرم می‌شود.

اکنون بارندگی نداریم و در اصفهان و حوزه آبریز زاینده‌رود هم در سطح چند میلی‌متر بارندگی داشتیم، زمانی که شما یک بخش آلودگی داشته باشد و هوا گرم باشد آب از بین می‌رود و این موجب کم شدن بارندگی می‌شود و این را از نظر علمی می‌توان اثبات کرد. اگر در تهران نیم متر برف ببارد، تمام فعالیت‌ها منتفی می‌شود. در حوزه‌های آبریز به زاینده‌رود و کارون قبلاً متوسط برف ۱۰ متر در سال بود و اکنون به کمتر از یک پنجم رسیده و دلیل آن گرماست و مسئولان باید مدیریت کنند.

برخی مدیران اگر نباشند مردم خود بهتر آب را تقسیم می‌کنند. دو هزار سال آب زاینده‌رود تقسیم می‌شده و طومار شیخ بهایی در دنیا معروف است که به چه شکل تقسیم می‌شده و به همه‌جا می‌رسیده و مدیریت می‌شد.

کم‌آبی زمین را گرم‌تر کرده است

آنا: پالایشگاه و پتروشیمی‌ها در سطح کشور موجب گرمای زمین شده و موجب آلودگی و کم‌آبی می‌شوند؟

حاجیان: بله. بالاخره در محیط زیست تأثیر می‌گذارد، در یخچال دو کیلوگرم خیار می‌گذارید و در پلاستیک آن را می‌بندید. درجه حرارت کم می‌شود و نم می‌زند، رطوبتی که تبدیل به آب می‌شود. اگر در یخچال یک شمع را روشن کرده باشید، گرم می‌کند و آلودگی ایجاد می‌شود، این موارد وجود دارد و در طبیعت به هر جایی دست بزنید، جایی از بین می‌رود.

تقریبا ۳۰ تا۴۰ سال پیش یک طرح پژوهش انجام شد؛ دلیل آن بود که ببرها به شکار آهوها نروند، برای این کار ببر‌ها را حذف کردند و بعد از یک مدت دیدند که تعداد آهو‌ها بسیار کم شده و به صفر می‌رسد. متوجه شدند ببر‌ها که دنبال آهو‌ها می‌روند، آهو فرار می‌کند و لاغر‌تر می‌شود و وقتی لاغرتر هستند، باروری بیشتر می‌شود، یعنی شما ببر را حذف می‌کنید که آهو‌ها رشد کنند، نسل آهو‌ها را کم می‌کنید، بنابراین هرکجا که در طبیعت دست ببریم می‌پذیریم طبیعت را کسی ساخته که همه‌چیز آن نظم دارد و باید بپذیریم مشکلات ایجاد شده است.

به‌عنوان مثال یک گرم آب که تبخیر می‌شود ۸۰ کالری حرارت را می‌گیرد، زمانی که از حمام می‌آیید یا وضو می‌گیرید ممکن است پنج گرم آب داشته باشید. در اصفهان ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب از آن عبور نمی‌‌کند، آبی که می‌آید هر گرم ۸۰ کالری می‌گیرد، حرارت بالا می‌رود و دچار مشکل می‌شود.

از سوی دیگر یک گرم سوخت اگر بسوزد، یک سری درجه حرارت را بالا می‌برد و آلودگی هم ایجاد می‌شود. در روز چقدر سوخت می‌سوزانیم؟ می‌دانید که مصرف ذوب‌آهن و فولاد مبارکه در اصفهان قبل از اینکه توسعه پیدا کنند، برابر سوخت گرمایشی در اصفهان در سردترین روز سال است و این درجه حرارت را بالا می‌برد.

ادامه دارد....