هنجارهای اخلاقی علم در اجتماعات علمی

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، بر فرایند تولید علمی به عنوان یک عمل اجتماعی، همچون اعمال اجتماعی دیگر، ارزش‌ها و استاندار‌های اخلاقی حاکم است که اگر رفتار اعضای جامعه علمی بدون رعایت این استاندارد‌ها و ضوابط باشد، جامعه علمی محقق نمی‌شود و دوام نمی‌یابد.

تولید ﻧﺎﭼﻴﺰ داﻧﺶ را میﺗﻮان ﺑﻪ گونه‌ای ﻧﺎشی از ﺿﻌﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺬﻳﺮی ﻋﻠمی اﻓﺮاد و ﺗﻌﻬﺪ ﭘﺎﻳﻴﻦ آنﻫﺎ به هنجار‌های اخلاقی علم دانست. در ﺻﻮرتیﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺟﺎمعه‌ﭘﺬﻳﺮی علمی ﺑـﻪ درﺳتی اﻧﺠﺎم و «اخلاقیات علم» ﻣﻠﻜﻪ ذﻫﻦ اﻋضای اﺟﺘﻤﺎع علمی ﺷﻮد، در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﺮ ﻳک از آنها ﺑﺮای ﭘﻴﺸﺒﺮد ﻋﻠـﻢ، ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت داﺋﻤﺎً در مسیرﻫﺎی ﻳﺎدﮔﻴﺮی و ﻳﺎد دادن، ﺗﻮﻟﻴﺪ و اﺷﺎﻋﻪ ﻓﻜﺮ و اﻳﺪه‌ﻫﺎی ﻧﻮ با ﺗﻤﺎم ﺗﻮان ﺗﻼش میﻛﻨﺪ.

ازاﻳـﻦ‌رو می‌توان ﮔﻔﺖ ﻳکی از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎی آﻣﻮزشی، ﺳﻴﺎستی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺬﻳﺮی علمی و ﺗﻌﻬﺪ به هنجار‌های اخلاقیِ علم در داﻧشگاه‌ها را ﻧﺸﺎن داده و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﺪ.

زهرا ماهر و سارا مدنیان در مقاله‌ای با عنوان «تبیین نظری عوامل موثر بر درونی شدن «هنجارهایِ اخلاقی علم» در اجتماعات علمی» تلاش می‌کنند هنجارهای اخلاقی علم را جستجو کنند. هر دو پژوهشگر این مقاله فارغ التحصیل دکتری جامعه شناسی دانشگاه اصفهان هستند.

* معیار‌های اخلاق علم از دیدگاه جامعه شناسانی

این مقاله، درصدد پاسخگویی به این سوالات است که «معیار‌های اخلاق علم از دیدگاه جامعه شناسانی همچون مایکل مولکی، رابرت. ک. مرتن، یان میتروف، دیوید. ب. رزنیک، لئوناردو کاناوو، و کلارک چیست؟» و «مهمترین ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی ﺗﻌﻬﺪ ﻫﻨﺠﺎری در بین اعضای اجتماعات علمی از دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان اﺟﺘﻤﺎع ﻋﻠﻤی (ﻫﻤﭽﻮن رﻧﺪل ﻛﺎﻟﻴﻨﺰ، ﻫﺎﮔﺴﺘﺮوم و پیربوردیو) کدامند؟»

روش تحقیق این پژوهش با بهره گیری از روش اسنادی به مطالعه معیار‌های اخلاق علم، و همچنین مهمترین ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی ﺗﻌﻬﺪ ﻫﻨﺠﺎری در بین اعضای اجتماعات علمی؛ از دیدگاه جامعه شناسان و نظریه پردازان جامعه شناسی علم شکل گرفته است.

خلاصه‌یافته‌های پژوهش در بخش اول مقاله نشان می‌دهد به اعتقاد کلارک، هنجار‌های علم شامل «ارزش‌ها و هنجار‌های بنیادی»، «عدالت»، «صلاحیت»، «آزادی»، «وفاداری»، «ترجیحات سازمانی»، «تقسیم قدرت»، «حمایت از تنوع طلبی»، «مشروعیت بخشیدن به بی نظمی» و «انحصاری بودن آموزش عالی» است.

مهمترین ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی ﺗﻌﻬﺪ ﻫﻨﺠﺎری در بین اعضای اجتماعات علمی در قالب سه دسته عوامل «ساختاری، کنشی و رابطه‌ای» قابل ارائه است

در این مقاله آمده است: هنجار‌های مطرح شده توسط کاناوو به شرح زیر است: «اشتراک در شیوه‌ها و نتایج در جامعه علمی»، «عمومیت و جهانی بودن درارزیابی مشارکت‌ها در دانش علمی»، «بیطرفی در انگیزه‌های غیرشناختی و تمام جوانب تحقیق»، «خلاقیت در تحقیق علمی»، «شک گرایی در زمان بررسی اعتبار روش‌ها و نتایج»، «تواضع یا فروتنی در ارائه نتایج علمی به جامعه حرفه‌ایی» و «شناخت شایستگی علمی».

از نظر پژوهشگران این پژوهش مرتون اخلاقی علمی‌را در چهار ارزش مفهوم سازی کرده که عبارتند از: «عام‌گرایی»، «اشتراک گرایی»، «بی‌طرفی عاطفی»، «شک گرایی سازمان یافته».

اصول و استاندارد‌های اخلاق علمی که رزنیک مطرح می‌کند، به شرح زیر است: «صداقت»، «دقت»، «وسعت نظر»، «آزادی»، تعلیم و «تربیت»، «مسئولیت اجتماعی»، «اعتبار»، «احترام دو جانبه»، «کارآیی»، «قانونمندی»، «فرصت» و «احترام به موضوعات».

* مهمترین ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی ﺗﻌﻬﺪ ﻫﻨﺠﺎری بین اعضای اجتماعات علمی

 نتایج بخش دوم پژوهش نشان می‌دهد که مهمترین ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی ﺗﻌﻬﺪ ﻫﻨﺠﺎری در بین اعضای اجتماعات علمی در قالب سه دسته عوامل «ساختاری، کنشی و رابطه‌ای» قابل ارائه است.

بر این اساس، عوامل ساختاریِ موثر بر درونی کردن اخلاقیات علم در بین اعضای اجتماعات علمی عبارتند از: کنترل‌های تسهیل کننده (تشویق)، کنترل‌های بازدارنده (تنبیه)، رعایت اخلاق علم توسط گروه مرجع دانشگاهی و فضای توجه نمادین.

از نظر ماهر و مدنیان عوامل کنش گرا عبارتند از: انگیزه‌های تحصیلی دانشجویان، اقتدار پذیری علمی دانشجویان و انرژی احساسی اعضای اجتماع علمی؛ و بالاخره عوامل رابطه گرای موثر بر اخلاقیات علم نیز عبارتند از شبکه تعاملات علمی و شبکه روابط غیر علمی بین اساتید و دانشجویان.

 نحوه تاثیرگذاری عوامل «ساختاری، کنشی و رابطه‌ای» بر اساس دیدگاه جامعه شناسان علم، بدین شرح است: ﺑﺮ اﺳﺎس نتایج این پژوهش، ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﮐـﺎرﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻋﻠمﯽ است و ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﻤﻌﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ اﻣﮑﺎن ارﺗﺒﺎﻃﺎت رﺳﻤﯽ و ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ ﺑـﯿﻦ ﮐـﺎرﮔﺰاران ﻋﻠـﻢ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ‌ﮐﻨﻨﺪ.

اﻓﺮادِ ﺑﺎ اﻧﺮژی اﺣﺴﺎﺳﯽ، ﺑﯿﺸﺘﺮ تلاش میﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﻨﺪ و اﯾﺪهﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در ﭼـﺎرﭼﻮب اخلاقیات و ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آن، اﻋﺘﺒﺎر و ﺷﻬﺮت ﺧـﻮﯾﺶ را به ﺟﺮﯾﺎن و ﭼﺮﺧﺶ ﺑﯿ‌ﻨﺪازﻧﺪ

ﻋﻀﻮﯾﺖ و ﻣﺸـﺎرﮐﺖ در اﻧﺠﻤـﻦ ﻫـﺎی ﻋﻠﻤـﯽ و ارﺗﺒـﺎط ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎران در درون و ﺑﯿﺮون از ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ، ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ و آﻧﻬﺎ را از اﻧﺮژی اﺣﺴﺎﺳﯽ ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ. در ﻧﺘﯿﺠﻪ‌ اﯾﻦ اﻧﺮژی اﺣﺴﺎﺳﯽ، اﻓﺮاد در ﭼﺎرﭼﻮب اﺧﻼﻗﯿﺎت و ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻃﺮف اﻫﺪاف ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ.

* ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی اخلاقی علم 

از نظر پژوهشگران این مقاله اﻓﺮادِ ﺑﺎ اﻧﺮژی اﺣﺴﺎﺳﯽ، ﺑﯿﺸﺘﺮ تلاش میﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﻨﺪ و اﯾﺪهﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در ﭼـﺎرﭼﻮب اخلاقیات و ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آن، اﻋﺘﺒﺎر و ﺷﻬﺮت ﺧـﻮﯾﺶ را به ﺟﺮﯾﺎن و ﭼﺮﺧﺶ ﺑﯿ‌ﻨﺪازﻧﺪ.

از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ، اﯾﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺠـﺎد ﺷﻬﺮت و ﭘﺬﯾﺮش ﺣﺮﻓﻪ‌ای ﺑﺮای داﻧﺸﻤﻨﺪان، ﺑﺎﻋـﺚ ﺣﻔﻆ ﺳﺎزﮔﺎری آنﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی اخلاقی علم ﻣﯽ‌ﺷﻮد و در واقع منبع «شهرت» تبدیل به منبع «کنترل» می‌شود؛ به این صورت که در ﻣﻼﻗﺎت ﻫﺎی ﻏﯿﺮرﺳـﻤﯽ، رﻓﺘـﺎر اﺟﺘﻤـﺎعی دﯾﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد.

بر این اساس، ﮔﻔﺘﮕﻮی ﻣﻨﺘﻘﺪاﻧﻪ درﺑﺎره رﻓﺘﺎر ﯾﮏ ﻓﺮد ﻏﺎﯾﺐ، ﯾﮏ ﺷـﯿﻮه ﻣـﺆﺛﺮ ﮐﻨﺘﺮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه درﺑﺎره ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺣﺎﺷﯿﻪ‌ای ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮب اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﻫﻨﺠﺎر اخلاقی را ﺑﺪون ﻧصیحت ﯾﺎ اﻧﺘﻘﺎد از اﻓﺮاد ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽ‌ﺳﺎزد.

ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻨﺪرج در ﻣﺠﻼت ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﻤﺘﺮی، ﮐﺘـﺎب‌ﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻤـﺎﯾﺶﻫـﺎی ﻋﻤـﻮﻣﯽ ﺻﻮرتﻫﺎی ارﺗﺒﺎﻃﺎت رﺳﻤﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ. ﻧﺸﺮ ﻣﻘـﺎﻻت از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﻼت ﻋﻠﻤﯽ اﻣﮑﺎن اﻫﺪاء اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ اﺟﺘﻤـﺎع ﻋﻠﻤـﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد و اﺟﺘﻤﺎع ﻋﻠﻤﯽ در ﻋﻮض از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﻨﺎد و ﻧﻘـﻞ ﻗﻮل ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اﻓﺮاد از آﻧ‌‌ﻬﺎ ﻗﺪرﺷﻨﺎﺳـﯽ و ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ.

در جمع‌بندی این مقاله آمده است که اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ، ﻣﯿﺰان ﺗﻮاﻓﻖ ﻓﮑﺮی را ﺗﻮسعه ﻣﯽ‌دﻫﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ و روشﻫﺎ را ﻫﻨﺠﺎرﻣﻨـﺪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ. ﻓضایی ﻫﻨﺠﺎری و اخلاقی ﻧﺎﺷﯽ از اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ، رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﻧﮕﺮشﻫﺎی داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﺳﻤﺖ و ﺳﻮ ﻣﯽدﻫﺪ و رﻓﺘﺎرﻫﺎی آﻧﺎن را در ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺘﻤﺮﮐـﺰ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ.

انتهای پیام/

هادی مومنی