فضا، عرصه رقابت و همکاری/ چرا در پرتاب ماهواره از پرتابگرهای غیربومی استفاده می‌کنیم؟

خبرگزاری علم و فناوری آنا_ مریم فخیمی؛ ۶۶ سال پیش با پرتاب اسپونتیک-۱، نخستین ماهواره جهان به فضا توسط شوروی، رقابت در خارج از مرز‌های زمین کلید خورد. از آن زمان تاکنون سازمان‌های فضایی کشور‌های مختلف برای اکتشافات فضایی هزینه‌های هنگفتی کرده و از مرز‌های منظومه شمسی فراتر رفته‌اند؛ اما در کنار رقابت تنگانگ برای تسخیر فضا، همکاری بین کشور‌های مختلف افزایش یافته است. این همکاری‌ها در قالب طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌ها، کاوشگر‌ها و تلسکوپ‌های فضایی در حال انجام است. 

سازمان فضایی ایران نیز در همکاری با آژانس فضایی روسیه، صبح پنجشنبه ۱۰ اسفند ، ماهواره پارس-۱ را توسط پرتابگر سایوز از پایگاه پرتاب وستوچنی روسیه به فضا پرتاب کرد. پارس-۱ ماهواره‌ای تحقیقاتی است که مراحل طراحی و ساخت، تجمیع و آزمون آن در پژوهشگاه فضایی ایران انجام شده است.

اهمیت همکاری‌های بین‌المللی در عرصه فضا

اگرچه کشور‌های صاحب دانش و صنعت فضایی دارای پایگاه‌های پرتاب در خاک خود هستند؛ اما به دلایل مختلفی برخی مأموریت‌های فضایی خود را از سایت فضایی دیگر کشور‌ها به انجام می‌رسانند.

به طور کلی، همکاری بین کشور‌ها در عرصه دانش و صنعت فضایی به ترویج تحقیقات علمی، تبادل اطلاعات و کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند. همچنین، همکاری بین کشور‌ها در پروژه‌های فضایی می‌تواند منجر به ارتقای همکاری دیپلماتیک بین کشور‌ها شود. 

بهره‌برداری کشور‌ها از امکانات دیگر کشور‌ها برای استفاده از فضا دلایل مختلفی دارد. انتخاب یک کشور دوم برای پرتاب ماهواره‌ها ممکن است به علل فنی، سیاسی و اقتصادی باشد. کشوری که به طور مستقل قادر به پرتاب ماهواره نیست، ممکن است تصمیم بگیرد از ظرفیت فنی و تخصصی کشور دیگری استفاده کند.

توسعه و نگهداری زیرساخت‌های مورد نیاز برای پرتاب ماهواره هزینه‌بر است. برخی کشور‌ها از جمله کشور‌های کوچکتر یا کشور‌های در حال توسعه، ممکن است توانایی مالی کافی برای ساخت و نگهداری این زیرساخت‌ها را نداشته باشند و از پرتاب کننده‌های دیگری بهره گیرند.

برخی در بخش فناوری فضایی، تخصص بالایی ندارند و از امکانات و تکنولوژی پیشرفته کشور‌های دیگر استفاده می‌کنند.

همکاری با کشور‌های دیگر در زمینه فضا، می‌تواند به تقویت روابط بین‌المللی و تبادل دانش و تکنولوژی کمک کند. برخی از کشور‌ها به منظور ارتقای روابط دیپلماتیک و سیاسی با کشور‌های دیگر، تصمیم به همکاری در زمینه پرتاب ماهواره‌ها می‌گیرند.

در نهایت، هر کشور با توجه به موقعیت، منافع و توانمندی‌های خود، تصمیم می‌گیرد تا ازامکانات کشور‌های دیگر برای پرتاب‌های فضایی استفاده کند. همکاری‌های متقابل در زمینه پرتاب ماهواره‌ها می‌تواند بسیار سودمند باشد. همکاری مشترک می‌تواند هزینه‌های مربوط به توسعه و پرتاب ماهواره‌ها و کاوشگر‌ها را کاهش دهد؛ بنابراین کشور‌ها می‌توانند برنامه‌های فضایی را به صورت هماهنگ‌تر و با سرعت بیشتری اجرا کنند.

با اشتراک‌گذاری دانش و تکنولوژی، کشور‌ها می‌توانند از تجربیات هم بهره برده و به سرعت در مسیر پیشرفت فناوری‌های فضایی قرار گیرند

از طرفی این مشارکت باعث توسعه و پیشرفت فناوری می‌شود. با اشتراک‌گذاری دانش و تکنولوژی، کشور‌ها می‌توانند از تجربیات هم بهره برده و به سرعت درمسیر پیشرفت فناوری‌های فضایی قرار گیرند.

همکاری متقابل در زمینه پرتاب ماهواره‌ها می‌تواند به تبادل داده‌ها بین کشور‌ها کمک کند. با تعامل و همکاری در زمینه فضا، کشور‌ها می‌توانند اطلاعات مربوط به فضا، آب و هوا، زمین را با یکدیگر به اشتراک بگذارند.

مأموریت‌های فضایی ایران

ایران نهمین کشوری است که در حوزه پرتاب ماهواره‌ها فعالیت دارد. پروژه‌هایی مانند پرتاب ماهواره‌های امید، مصباح، نور، ثریا و مهدا توسط سازمان فضایی ایران انجام شده است. با انجام این پروژه‌ها، ایران توانسته است تکنولوژی‌های مربوط به فضا را توسعه داده و به منظور مطالعه آب و هوا، محیط زیست و مدیریت منابع طبیعی از ماهواره‌ها استفاده کند.

همچنین ایران در همکاری با روسیه، ماهواره‌های مشترکی را به فضا پرتاب و از تکنولوژی‌های فضایی بهره‌برداری کرده است.

سینا ۱ نخستین ماهواره و کاوشگر فضایی ایران است که ۶ آبان سال ۱۳۸۴، توسط ماهواره‌بر کوسموس-۳ام روسی از پایگاه فضایی پلستسک در روسیه به فضا پرتاب شد. ماهواره خیام دومین ماهواره ایران است که از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان با موشک سایوز روسیه عازم فضا شد.

سومین همکاری مشترک ایران و روسیه

ساعت ۹:۳۰ پنجشنبه ۱۰ اسفند 1402 ماهواره «پارس ۱» برای تزریق به مدار ۵۰۰ کیلومتری از پایگاه وستوچنی روسیه پرتاب شد.

پارس-۱ از سری ماهواره‌های تحقیقاتی - سنجشی پژوهشگاه فضایی ایران است و به منظور تصویربرداری کاربردی، توسعه بازار داده‌های سنجشی داخلی و توسعه و آزمون فناوری‌های مورد نیاز ماهواره‌های سنجشی عملیاتی بومی طراحی و تولید شده است.

این ماهواره ۱۳۴ کیلوگرمی، دارای سه دوربین تصویربرداری است و اطلاعات منابع زمینی را در سه محدوده طیفی مرئی، فروسرخ موج کوتاه و فروسرخ گرمایی دریافت می‌کند.

دوربین طیف رنگی و فروسرخ موج کوتاه این ماهواره در کمتر از ۱۰۰ روز، ۹۵ درصد اراضی ایران را تصویربرداری خواهد کرد. همچنین، دوربین با طیف فروسرخ گرمایی با قابلیت تصویربرداری در شب قادر است، کل اراضی ایران را در کم‌تر از ۴۵ روز تصویربرداری کند.

این ماهواره با ماهواره‌بر سایوز همراه با ۱۸ محموله دیگر به فضا پرتاب شد.

چرا «پارس ۱» توسط روسیه پرتاب شد؟ 

در همین راستا حسن سالاریه رئیس سازمان فضایی ایران در پاسخ به سوال به سوال خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا درباره چرایی پرتاب ماهواره پارس۱ از کشور روسیه و استفاده‌نکردن از پرتابگرهای بومی در این عملیات گفت: «ماهواره‌ها باتوجه به کاربردی که دارند در مدارهای مختلف قرار می‌گیرند. معمولاً ماهواره‌های سنجشی در مدارهای خورشید آهنگ مستقر می‌شوند.

به طور مثال درخصوص ماهواره پارس ۱ که در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری قرار می‌گیرد، شیب مداری یعنی زاویه‌ای که صفحه ماهواره با صفحه استوا می‌سازد حدود ۹۸ درجه است، این باعث می‌شود که به دلایل مختلف نتوانیم از هر نقطه‌ای این پرتاب را انجام دهیم.

ان‌شاءالله با ساخت و بهره‌برداری پایگاه ملی چابهار در سال آینده امکان رسیدن به شیب‌های مداری مثل شیب مداری ۹۸ درجه که ماهواره پارس ۱ و خیام در آن قرار گرفته‌اند برای کشور ما نیز فراهم می‌شود.»

نگاهی به همکاری‌های مشترک فضایی؛ از آمریکا تا چین

ایستگاه فضایی بین‌المللی حاصل همکاری بین ناسا، اروپا و روسیه است که بخش‌های مختلف این ایستگاه از مناطق مختلف جهان به مدار زمین ارسال شده است. همچنین ناسا از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان برای پرتاب ماهواره‌ها و انجام ماموریت‌های فضایی سرنشین‌دار با همکاری روسیه استفاده می‌کند. 

پایگاه فضایی گویان فرانسه نیز در خدمت بسیاری از سازمان‌های فضایی بوده است. این پایگاه در کنار ساحل اقیانوس اطلس واقع است و دارای آب و هوای مطلوب، قابلیت دسترسی به مناطق استوایی و تجهیزات پیشرفته است. گویان فرانسه، از پایگاه‌های فضایی پرکاربرد جهان و یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های فضایی اروپا است. ماهواره‌های ارتباطی کشور‌هایی مانند هند، آرژانتین، آمریکا، ایتالیا، آلمان، فرانسه، عربستان از این مرکز به مدار زمین پرتاب شده‌اند.

بِپی کُلُمبو مأموریت مشترک آژانس فضایی اروپا و آژانس کاوش‌های هوافضای ژاپن برای بررسی سیارهٔ عطارد است که در سال ۱۳۹۹ از گویان فرانسه به سمت سیاره عطارد پرتاب شد.در این میان می‌توان ارسال تلسکوپ فضایی جیمزوب، قدرتمندترین تلسکوپ جهان به مدار زمین را مهمترین ماموریتی دانست که از مرکز فضایی گویان انجام شد. 

هند یک کشور برتر در حوزه فضایی است و همکاری بین المللی بسیاری با کشور‌های دیگر دارد. هند میزبان پرتاب ماهواره‌های متعددی برای آمریکا، اروپا، کانادا، چین وکشور‌های بسیار دیگری بوده است.

امارات متحده عربی برای پرتاب ماهواره‌هایش از پایگاه‌های تانگاشیما در ژاپن، پایگاه بایکونور در قزاقستان و پایگاه کیپ‌کاناورال در آمریکا استفاده کرده است.

عربستان سعودی نیز برای پرتاب ماهواره‌های خود از پایگاه‌های پرتاب در جهان استفاده می‌کند. برخی از ماهواره‌های این کشور از پایگاه پرتاب جیکوان در چین و پایگاه بایکونور در قزاقستان پرتاب شده‌اند.

 کشور ترکیه چندین ماهواره در مدار زمین دارد که در سال‌های مختلف از پایگاه‌های فضایی گویان فرانسه، بایکونور قزاقستان و کیپ‌کاناورال آمریکا به فضا پرتاب شده‌اند.

کشور کویت هنوز ماهواره‌ای در مدار زمین ندارد، اما نخستین ماهواره کویت «آل عمران» است که پیش‌بینی می‌شود از یکی از پایگاه‌های فضایی در چین یا روسیه پرتاب شود.

از پایگاه فضایی تانگاشیما در ژاپن نیز برای پرتاب ماهواره‌های کشور‌های دیگر، چون امارات و آمریکا استفاده شده است. 

شرکت خصوصی اسپیس‌ایکس نیز تاکنون ماهواره‌های زیادی برای مشتریانی از کشور‌های مختلف پرتاب کرده است، مانند ماهواره‌های مخابراتی، علمی، و ماهواره‌های موقعیت‌یاب جهانی. مشتریان این شرکت از کشور‌های آمریکا، کانادا، استرالیا، انگلستان، اسرائیل، آرژانتین و کشور‌های بسیار دیگری هستند.

این موارد، تنها چند مثال از همکاری‌های موفقیت‌آمیز بین‌المللی در حوزه پرتاب ماهواره و کاوشگر است. این همکاری‌ها نشان می‌دهند که با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته و همکاری‌های بین‌المللی، می‌توان تحولات بزرگی در صنعت فضایی دنیا ایجاد کرد.

چرا پرتاب ماهواره برای کشورها اهمیت دارد؟

سازمان‌های فضایی کشور‌های مختلف ماهواره‌های زیادی در مدار‌های زمین دارند. ماهواره‌ها خدمات کلیدی بسیار زیادی در زمینه ارتباطات، سنجش از دور، ناوبری، تحقیقات علمی‌ فضایی و امداد و نجات به مشتریان خود ارائه می‌کنند. 

ماهواره‌ها برای پیش‌بینی و سنجش رخداد‌های طبیعی نظیر طوفان‌ها، زمین‌لرزه‌ها، سیلاب‌ها و حوادث دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سیستم‌های ناوبری ماهواره‌ای به ارگان‌های امداد و نجات کمک می‌کند تا موقعیت دقیق افراد، وسایل و منابع را در مناطق بحرانی تعیین کنند. این اطلاعات به سرعت و دقت امدادرسانی کمک می‌کنند و در ساماندهی و هدایت عملیات نجات تاثیرگذارند.

ماهواره‌ها می‌توانند تصاویر باکیفیت بالا از مناطق بحرانی و رخداد‌های ناگوار مانند زلزله، سیل، حریق و فاجعه‌های طبیعی دیگر فراهم کنند.

تصاویر ماهواره‌ای با کیفیت بالا برای نقشه‌برداری و برنامه‌ریزی شهری، برنامه‌های کشاورزی، تحقیقات علمی و زمین‌شناسی استفاده می‌شوند.

همچنین ماهواره‌ها قابلیت انتقال داده‌های بیولوژیکی و پزشکی را دارند. در علم پزشکی، استفاده از ماهواره‌ها به‌عنوان یک بستر قوی برای ارتباطات، پایش و انتقال داده‌های پزشکی در خدمات بهداشتی و درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای مثال، ماهواره‌ها در ارائه خدمات بهداشتی به مناطق دورافتاده و مناطقی که در آنها عملیات نظامی در حال انجام است به کار می‌روند. آنها می‌توانند با پایش ناحیه‌های دورافتاده، سنجش مخازن آب و غذا و کنترل شرایط بهداشتی به وضعیت سلامت کمک کنند.

از خدمات ماهواره‌ها برای واکسیناسیون جمعی در برابر بیماری‌های واگیردار مانند کووید-۱۹ استفاده شد؛ بنابراین، می‌توان گفت که ماهواره‌ها ابزاری قدرتمند و حیاتی برای حوزه پزشکی، بهداشتی و درمانی محسوب می‌شوند و در پیشبرد سلامت جامعه نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند.