«کریم آق‌سَرایی»؛ روایتگر تاریخ سلجوقیان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

خواجه کریم‌الدین محمود بن محمد، مورخ، منشی و دولتمرد سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری در عهد سلجوقیان روم است.

آق‌سرایی منسوب به خاندان آق‌سرا بوده است. آق‌سرا به معنای کاخ سپید، شهری قدیم در آناتولی مرکزی است. از تاریخ و تولد و درگذشت و زادگاه کریم‌الدین اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما آق‌سرایی در آغاز فصل چهارم از کتاب مسامرة‌الاخبار و مسایرة‌الاخبار، در قسمتی که وقایع پس از مرگ غیاث‌الدین کیخسرو دوم را ذکر می‌کند، نوشته است که در 644ق (سال مرگ غیاث‌الدین) در دیوان سلجوقیان روم خدمت می‌کرده است و در این موقع 20 یا 25 سال داشته است. بنابراین، می‌توان سال تولد وی را نیمه اول سده هفتم هجری قمری، حدود سال‌های 619 تا 624ق / 1220 تا 1225م دانست. وی در کتابش آورده که دست‌کم 47 سال از زندگی خود را (675-723ق / 1276-1323م) در خدمت سلجوقیان بوده است.

در زمان حیات آق‌سرایی شورش‌های بسیاری بر ضد ایلخانان روم روی داد؛ از جمله شورش خطیر اوغلو در 675ق/1276م، شورش قرامان‌ها و شورش بالتو بر ضد غازان‌خان در 696ق/1297م.

آق‌سرایی بیشتر در خدمت مُجیرالدین امیرشاه، از حاکمان سلجوقی بوده و در همه مراحل با وی همکاری می‌کرده است. مجیرالدین از طرف غیاث‌الدین مسعود سلجوقی که از سال 681 تا 702ق حاکم بود، به نیابت سلطنت تعیین شد و از توجه ایلخانان برخوردار بود.

بعد از وفات مجیرالدین در 701ق، آق‌سرایی با سِمَت سرپرست اوقاف سلجوقیان چند سالی در دستگاه آنان کار کرد و بعد به کوتوالی (قلعه‌بانی) آق‌سرای منصوب شد. آق‌سرایی مانند سایر بزرگان زمانش، ثروت بسیاری داشته و خود نیز به مالکیت «قلعه سالمه» اشاره کرده است.

وی تاریخ تألیف کتابش را 723ق ذکر کرده است. از نوشته قاضی احمد برمی‌آید که آق‌سرایی در 723ق/1323م زنده نبوده است. بنابراین وی احتمالاً میان سال‌های 723 تا 733ق درگذشته است.

آق‌سرایی تاریخ‌نگاری است که کتاب خود را به نثر منشیانه نوشته است. شعر فارسی نیز سروده و نمونه‌هایی از اشعار خود را در کتابش آورده است. چنان که پیش‌تر گفته شد، یگانه کتاب آق‌سرایی مسامرة‌الاخبار و مسایرة‌الاخیار است که آن را به نام امیر تیمورتاش نوین چوپانی (متوفی 728ق/1328م) نوشته است. امیر تیمور در زمان سلطان ابوسعید بهادر (حکومت: 716-736ق/1316-1336) فرمانروای آسیای صغیر بود.

این کتاب به چهار اصل مهم تقسیم شده و در آن حوادث تاریخی از هجرت پیامبر تا برافتادن عباسیان، فرمانروایی سلجوقیان، خاقان‌های مغول و پادشاهان روم ذکر شده است. آق‌سرایی در ادامه درباره امیران و صاحب‌منصبان روزگار آنها و همچنین رویدادهایی که شاهد آنها بوده سخن رانده است.

مهم‌ترین بخش کتاب که اکنون در دست است، نوشته‌های نویسنده درباره رویدادهای روزگار سلجوقی، از آغاز تشکیل دولت سلجوقیان، ذکر سلاجقه ایران و روم و رویدادهای دوران این خاندان تا چیرگی مغول است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب، اطلاعاتی است که نویسنده درباره حوادث مهم و تاریخ مرگ شاهان و بزرگان آورده است.

برخی مورخان کتاب مسامرة‌الاخبار و تاریخ ابن بی‌بی (الا و امر العلائیة) را دو کتاب مهم درباره سلجوقیان می‌دانند. کتاب مسامرة‌الاخبار در 1943 به تصحیح عثمان توران، با مقدمه‌ای عالمانه، به زبان ترکی در آنکارا به چاپ رسید.

انتهای پیام/4104/