آسیب‌های بوک‌بلاگرها برای کودکان/ والدین چگونه از مضرات «اینفلوئنسری» آگاه شوند

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، میزگرد «بوک بلاگری و آسیب‌های کودکان در فضای مجازی» به مناسبت روز جهانی کودک (شانزدهم مهر ماه) با حضور محمدمهدی سیدناصری، نویسنده، حقوقدان و ناشر کتاب‌های کودک و نوجوان و طاهره شاه محمدی، نویسنده کتب کودک و دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران در خبرگزاری آنا برگزار شد.

سرفصل‌های این میزگرد بدین شرح است:

• ورود فضای مجازی به دنیای کودکان و آسیب‌های آن
• قانون گذاری در بحث صیانت از حقوق کودکان در فضای مجازی
• کودک کار فضای مجازی کیست
• بلاگری در فضای مجازی ، بوک بلاگری و آسیب های آن
• سواد دیجیتال خانواده‌ها را چطور بالا ببریم

مشروح میزگرد به این شرح در خبرگزاری آنا منتشر شده است:

خانم شاه محمدی درباره ورود فضای مجازی به دنیای کودکانه و آسیب‌های آن برایمان توضیح بفرمایید.

شاه محمدی: طی دهه اخیر به دلیل شیوع کرونا، فضای مجازی بیش از گذشته وارد عرصه زندگی آموزشی و شخصی کودک و نوجوانان شده، سواد دیجیتال بچه‌ها پیشرفت کرده و آن‌ها در خیلی جهات از پدر و مادر خود جلو افتاده‌ و وارد فضا‌هایی در اینترنت شدند که نباید می‌شدند، درحال حاضر بیش از شصت تا هفتاد درصد زمان بچه‌ها در فضای مجازی می‌گذرد و خانواده هم نمی‌تواند آن‌ها را از این فضا محروم کند.

پیش‌تر اینطور باب بود که کودکان کار افرادی هستند که در خیابان‌ها، سر چهارراه‌ها و یا در کارگاه‌های زیرزمینی کار می‌کنند و فقیر هم هستند، ولی الان طیفی از کودکانی وارد اجتماع و اقتصاد شدند که در فضای مجازی با ظاهری زیبا و پر زرق و برق از سوی والدینشان به کار گرفته می‌شوند، سن پایینی دارند و از زمانی که متولد می‌شوند، بدون آگاهی به این فضا پرتاب شده و به نوعی مورد استفاده ابزاری از سوی والدین و کمپانی‌های مدلینگ و تبلیغاتی قرار می‌گیرد؛ بنابراین منظور از این کودکان کار مجازی این گروه از بچه‌ها هستند که خودشان برای حضور در فضای مجازی تصمیمی نمی‌گیرند، بلکه دیگران از آن‌ها سواستفاده می‌کنند درحالیکه حقوق کودکی‌شان توسط والدین ناآگاه نادیده گرفته می‌شود.

ایده تولید کتب حقوق فردی و اجتماعی بنده نیز از همینجا نشأت گرفت که به همراه آقای سیدناصری تصمیم گرفتیم در زمینه حقوق و تلفیق آن با ادبیات کودکانه و سرگرمی‌های خاص این دوره، این آگاهی را برسانیم که والدین آگاه شوند چه آسیب‌هایی این فضا‌ها برای کودکانشان دارد، از درز اطلاعات شخصی و عکس‌های کودکان آن‌ها در آینده تا فسردگی‌ها و مشکلات دیگر آنها، چون کمال گرایی، تأیید طلبی، نابودی دنیای نوجوانی و خودشیفتگی و سواستفاده استفاده از حریم شخصی بچه‌هایشان را تهدید می‌کند؛ بنابراین آنچه بیش از همه بچه‌ها را دراین فضا تهدید می‌کند، حریم شخصی آنهاست که زیرسوال می‌رود، شکسته می‌شود و عوارض زیادی برایشان دارد.

آقای سیدناصری در بحث کودکان کار مجازی بفرمایید وضعیت در دنیا به لحاظ حقوقی به چه صورت است و ایران چه شرایطی را به لحاظ قانون گذاری در زمینه صیانت از حقوق کودکان دارد؟

سید ناصری: ما چه بخواهیم و چه نخواهیم باید بپذیریم فضای مجازی، زندگی ما را دربر گرفته است، که ابعاد مثبت و منفی دارد. درست است که فضای مجازی زندگی ما را ارتقا داده، اما همین تکنولوژی مضراتی هم دارد که نخستین آن نقض حریم شخصی افراد است، همینطور که فضای مجازی حریم بزرگسالان را مورد تهدید قرار داده، کودکان به عنوان آسیب پذیر‌ترین قشر جامعه نیز حقوقشان دچار مشکل شده است.

ابتدا در انگلستان با تصویب لایحه‌ای در پارلمان به این موضوع پرداخته شد، یونسکو و یونیسف از ۲۰۱۷ شیوه نامه‌هایی برای حضور کودکان در فضای مجازی تدوین کردند تا ما به سال ۲۰۲۰ و پس از شیوع بیماری کرونا و فناوری بلاک‌چین به این رسیدیم که فضای مجازی و اینترنت کل زندگی ما را در بر گرفته است. سال ۲۰۲۱ نظریه تفسیری شماره ۲۵ توسط کمیته حقوق کودک به تصویب رسید که آن برای حضور کودکان در فضای مجازی مواردی را مورد توجه قرار داد، اما بیشتر نکاتی که در این نظریه مدنظر قرار گرفت، مخاطبش خانواده‌ها بودند.

به هرحال جهان دچار یک نگرانی شده، چرا که کودکان ناخواسته وابسته به بازی‌های رایانه‌ای شدند و این وابستگی اعتیاد‌های دیگر مثل هرزه نگاری، فحشا و ... را هم به همراه داشت. متأسفانه در کشور ما به لحاظ قوانین، قانون مناسبی در زمینه ضمانت اجرایی حضور کودکان در فضای مجازی تدوین نشده است تا برای حمایت کودکان در محیط دیجیتال خانواده را موظف بداند؛ بنابراین حضور کودکان در فضای مجازی یک پدیده نوظهور است، هر چقدر جلوتر می‌رویم اشکالش تغییر می‌کند، قبلا حضور کودکان کار فضای مجازی را در اینستاگرام داشتیم، اما هرچه جلوتر می‌رویم کودکان کار متاورسی را هم می‌بینم و هر لحظه این شکل تغییر می‌کند پس باید به این مسئله از بُعد اجتماعی ـ فرهنگی بیشتر توجه کنیم.

بحث سواد دیجیتال یکی از مهمترین مواردی است که باید بدان توجه شود. بالا بردن سواد دیجیتالی نهاد خانواده یعنی پدر و مادر خیلی مهم است زمانی که والدین سواد دیجیتال پایینی داشته باشند، ناخواسته کمبودها، نرسیدن‌ها و مسائل دیگر ار روی کودک پیاده می‌کنند، با انتشار عکس‌ها و مورد استثمار ناخواسته قرار دادن کودکشان پیاده می‌کنند.

در اتریش پرونده‌ای منتشر شد که یک پسری بعد از هجده سالگی از پدر و مادرش اقامه دعوا کرد که چرا عکس‌هایش را در کودکی منتشر کردند.

اگر به لحاظ قانونی بررسی کنیم، کودک چه کسی است؟

سیدناصری: طبق ماده یک کنوانسیون کودک که یکی از قابل قبول‌ترین اسناد حقوق بشری در سطح جهان است و بیشتر کشور‌های امضا کننده منشور سازمان ملل به جز ایالت متحده آن را پذیرفته‌اند و ایران هم در آن عضو شده است. کودک به هر فرد انسانی زیر هجده سال گفته می‌شود، پس رعایت مصالح عالی کودک بسیار مهم است یعنی والدین، نهاد خانواده و دولت‌ها باید بهترین تصمیمات را برای کودک بگیرند، چون کودک تا هجده سالگی نمی‌تواند تصمیماتی درست برای خود بگیرد.

حضور کودک در فضای مجازی اشکال مختلفی دارد که ما هنوز ضمانت اجرای قرص و محکمی در این زمینه نداریم.

چطور می‌توانیم جلوی یک فاجعه و تهدید‌های فضا مجازی را برای کودکان بگیریم؟

سیدناصری: کتاب و کتابخوانی یکی از ابزار‌های جلوگیری از تهدیدات فضای مجازی است چرا که باعث افزایش سواد دیجیتال می‌شود، ما الان صحبتمان درباره کودکان نسل آلفا است، کسانی که از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۵ به دنیا می‌آیند یعنی بالاترین سنشان کلاس پنجم ابتدایی یا اول راهنمایی است، این‌ها پرچالش‌ترین نسل‌های پیش روی بشر هستند چرا که کاملا با هوش مصنوعی و ابعاد آن زندگی می‌کنند و به فضای مجازی وابسته‌اند، سواد دیجیتال بالایی دارند، اما از منظر حقوقی سواد پایینی دارند، کتاب خیلی می‌تواند به این نسل کمک کند الان یکی از چالش‌های ما این است که در عرصه نشر از بچه‌ها به عنوان بوک بلاگر استفاده می‌شود.

منظور از این بوک‌بلاگر چیست و مگر بد است که در عرصه نشر کودکان ورود کنند؟

سیدناصری: اگر یک بررسی ساده از صد بوک بلاگر جهان که فالوورهایشان بالای سیصد هزار نفر است، داشته باشیم متوجه می‌شویم که عموم این‌ها یا معلم آموزش و پرورش هستند، یا کارشناس کتاب یا نویسنده و بعد برای کودک کتاب معرفی می‌کنند، اما اتفاقی که در ایران افتاده این است که کودکانی بوک بلاگر شدند که مورد آرایش، زینت زیاد، کاشت ناخن و چیز‌های دیگر قرار می‌گیرند که قطعا خودشان آن را انتخاب نکرده‌اند و این کار‌ها تنها برای فروش بیشتر است. بالا بردن سواد دیجیتال نویسندگان، مترجمین و ناشران خیلی دراین شرایط مهم است وقتی ما نه سواد حقوقی و نه دیجیتالی بدنه فرهنگی داریم با این مشکلات روبه رو می‌شویم که از کودکان بهره کشی و استثمار شود بنابراین امروز اینجا جمع شدیم تا بگوییم که از ابزار فرهنگی دیجیتال باید برای مقابله با تهدیدات فضای مجازی استفاده کنیم نه اینکه این ابزار هم برایمان کارآمدی‌اش را از دست بدهد، دراین شرایط این نسل جدیدی که به قولی ترمز بریده در ریل حرکت می‌کنند را می‌توانیم کمک کنیم تا با استفاده از کتاب دوباره به مسیر خود بازگردند.

خانم شاه محمدی، والدین امروز خیلی تمایل دارند فرزندانشان را اینفلوئنسر فضای مجازی تربیت کنند، چه آسیب‌هایی این فضا دارد؟

شاه محمدی: بهرحال استفاده از فضای مجازی و ابزار دیجیتال یک هیجان و لذت خاصی دارد، خیلی از کسانی که امروز پدر و مادر همین نسل آلفا هستند، قبلا این لذت را چشیدند و الان با فرزندانشان آن را تجربه می‌کنند به خصوص بعد کرونا که دیگر این ابزار به بطن آموزش بچه‌ها هم رسوخ کرد، اما خانواده‌ها از مضرات آن اطلاع ندارند. خیلی‌ها هنوز تصورشان همان اپلیکیشن شاد برای کودکانشان است، درحالیکه بچه‌های نسل آلفا از لحظه تولد با دوربین موبایل آشنا شدند، خریدهایشان را دیجیتال انجام می‌دهند شاید این‌ها دنیای بدون اینترنت را تصور هم نتوانند بکند، به همین دلیل ابزار دیجیتال در زندگی‌شان نفوذ کرده و خیلی سریع هم دچار پرش هوشی شده و نسل هوشمندتری از پدر و مادرشان شده‌اند.

منظورتان از این هوش چیست؟

شاه محمدی: ببینید بچه‌های نسل الان نه تنها استفاده از ابزار دیجیتال را بلد هستند بلکه دور زدن پدر و مادر، پاک کردن ردپایشان در اینترنت را هم بلندند، خیلی وقت‌ها پدر و مادر اصلا مطلع نمی‌شوند که از چه سایت‌هایی بازدید می‌کنند چیز‌هایی که برایشان مناسب هم نیست حتی برای پدر و مادری که از فرزندشان به عنوان اینفلوئنسر استفاده می‌کند، نمی‌دانند بچه‌هایشان چه دوستی‌های مجازی دارند یا چه خرید‌هایی می‌کنند و در چه فضا‌هایی گردش دارند، همین موضوع باعث شده که خانواده‌ها از فرزندانشان جا بمانند، حال شما تصور کنید یک پدر و مادری اجازه نمی‌دهند که فرزندشان با دوستانش بیرون برود یا به منزل دوستانش برود، اما به راحتی اجازه گردش آزاددر اینترنت را شبانه روز به او می‌دهند و او را در این فضا رها می‌کنند!

ما امروز باید این را قبول کنیم که فضای مجازی و اینترنت جزو لاینفک تربیت کودکان است، باید بخشی از روابط خود با فرزندان را دراین فضا تعریف کنیم، یعنی ناظر آن‌ها باشیم و استفاده از این فضا را بیاموزیم، خانواده‌ها باید سواد دیجیتالشان را بالا ببرندو به فرزندانشان این دیدگاه را بدهند که این دنیای مجازی موازی دنیای حقیقی است و ما همزمان باید تعادل بین این دو فضا را رعایت کنیم.

ایجاد چنین تعادلی چطور حاصل می‌شود؟

شاه محمدی: این نتیجه آموزش است که اول پدر و مادر ببینند، سپس قانونگذار قوانین مناسبی تعیین کند ما متأسفانه برای بزرگسال هم دراین فضای مجازی قانونی نداریم و این برای کودکان فاجعه است، چرا که با این هجم ورود کودکان به اینترنت هنوز هیچ قانون و نظارتی نداریم.

ما هم، چون احساس نیاز در این زمینه داشتیم دست به تولید کتاب، آموزش و آگاهی دادن به خانواده‌ها و والدین زدیم، من با بچه‌ها کار آموزشی در دوره کرونا انجام دادم، کتاب در فضای مجازی برای بچه‌ها نوشتم که خیلی بازخورد‌های خوبی داشت، خیلی والدین نمی‌دانند وقتی با هر شرایطی از فرزندانشان در فضای مجازی حال چه کلاس آموزشی باشد یا هر جای دیگری عکس و فیلم می‌گذارند، چقدر آسیب زا است، بعد از خواندن این کتاب‌ها خیلی‌ها روششان را تغییر دادند بهرحال آموزش اولین گام است و اینکه به والدین آگاهی بدهیم، وقتی این آموزش شروع شد و کتاب تدوین شد، قوانین هم باید ایجاد شود.

آیا ما دراین نقطه از برهه تاریخی می‌توانیم بچه‌ها را از فضای مجازی جدا کنیم؟

شاه محمدی: خیر نمی‌توانیم، اما به عنوان پدر و مادر می‌توانیم ناظر اعمالش باشیم، البته منظورم اعمال سلبی و خشونت بار نیست، بلکه آگاهی رسانی است اینکه با دید باز در این فضا باشند به طوریکه خود کودک متوجه نشود در مسیر آموزش قرار دارد.

نظرتان درباره بوک‌بلاگری چیست؟

شاه محمدی: بهرحال زیبایی‌های کار اینفلوئنسری برای کودکان، با شیطنت‌های کودکانه و حس ارزشمندی باعث می‌شود که ناشران هم به این فکر بیافتند که برای بوک بلاگری از کودکان استفاده کنند، اما همین استفاده بدون نیت این نسل کودکان فرهیخته را ایجاد می‌کنند که یاد نگرفته، کتاب تبلیغ کنند.

این روز‌ها سطح مطالعه در کودک و نوجوان ما پایین است، بچه‌ها از سنین دبستان تا نوجوانی همیشه برای بودن در فضای مجازی، بازی کردن، فیلم دیدن حوصله دارند، اما برای کتاب خواندن وقت ندارند. وقتی پای درددل معلم‌ها می‌نشینیم، متوجه می‌شویم که این بچه در خانه خود یک بار دست پدر و مادرش، کتاب ندیده است، بعد چطور انتظار داشته باشیم کتاب را انتخاب کند! اینجاست که کودکان کار فرهیخته ابزار میشوند، به جای اینکه از کتاب آگاهی پیدا کنند فقط ابزاری برای دیده شدن می‌شوند، آن هم از سوی بزرگترها. اگر آموزش را در این زمینه ایجاد کنیم، روند درستی را طی کرده اند و قطعا محصول بهتری هم دریافت می‌کنیم که بچه‌هایمان نسل بهتری خواهند شد.